كـُمـيـل بـن زيـاد النَّخـَعى اليَمانى ، از خواص اصحاب اميرالمؤ منين عليه السّلام و از اعاظم ايشان است . عُرفا او را صاحب سرّ اميرالمؤ منين عليه السّلام دانسته اند و سـلسـله جماعتى از عرفا را به او منتهى مى دارند. دعاى مشهور كه در شب نيمه شعبان و شـبـهـاى جـمـعـه مـى خـوانند منسوب به آن جناب است . و حديث مشهور كه اميرالمؤ منين عليه السّلام دست او را گرفت و به صحرا برد و فرمود:

يـا كـُمـَيـْلُ! اِنَّ ه ذه القـُلُوبُ اَوْعـِيـَةٌ فـَخـَيـْرُها اَوْع اه ا فَاحْفَظْ عَنّي م ا اَقوُلُ لَكَ: اَلنّاسُ ثَلاثَةٌ الخ ، در بسيارى از كتب حديث مى باشد و شيخ بهائى آن را يكى از احـاديـث (اربـعـيـن ) خـود قـرار داده  و هـم از كلمات اميرالمؤ منين عليه السّلام است كه با كميل وصيّت كرده ، فرموده :

ي ا كـُمـَيـْلُ مـُرْ اَهـْلَكَ اَن يـَروُحُوا في كسبِ الْمَك ارِم وَيُدْلِجُوا في حاجَةِ مَنْ هُوَ ن ائِمٌ فَوَالذَّي وَسـِعَ سـَمـْعـُهُ الاَْ صـْو اتَ ما مِنْ اَحَدٍ اَوْدَعَ قَلْبا سُروُرا إ لاّ وَخَلَقَ اللّهُ تَع الى لَهُ مِنْ ذالِكَ السُّرُورِ لُطـْفا فَاِذا نَزَلَتْ ن ازِلَةٌ جَرى اِلَيْه ا كَالمآءِ في انحِد ارِهِ حَتَّى يَطْرُدَه ا عَنْهُ كَما تُطْرَدُ غَريبَةُ اْلاِبِل .

چـنـدى كـمـيـل از جانب آن حضرت عامل بيت بوده و عاقبت حجّاج ثقفى او را شهيد كرد، چنانكه روايـت شـده كـه چـون حـجـّاج والى عـراق شـد خـواسـت كـمـيـل را به دست آورد و به قتل رساند كميل از وى بگريخت ، چون حجّاج بدو دست نيافت عـطـائى كـه از بـيـت المـال بـه اقـوام كـمـيـل بـرقـرار بـود قطع نمود، چون اين خبر به كـمـيـل رسـيـد گـفـت : از عـمـر مـن چـندان به جاى نمانده كه سبب قطع روزى جماعتى شوم ؛ برخاست وبه نزد حجّاج آمد؛ حجّاج گفت : اى كميل ! ترا همى جستم تا كيفر كنم . گفت : هر چـه مـى خـواهـى بـكـن كـه از عـمر من جز چيز اندكى نمانده و عنقريب بازگشت من و تو به سـوى خـداونـد اسـت و مـولاى مـن بـه مـن خـبـر داده كـه قاتل من تو خواهى بود. حجّاج گفت : تو در شماره قاتلان عثمانى و فرمان كرد تا سرش ‍ بـرگـرفـتـنـد. و در سـنـه هـشـتـاد و سـه هـجـرى و ايـن وقـت نـود سال داشت و فعلا قبرش در ثويّه ما بين نجف و كوفه معروف است .