مجلس اول: عدالت
فاطمه زهرا(سلام الله علیها) با توجه به اهمیت عدالت، مهم ترین فلسفه آن را آرامش دلها می داند؛ از اینرو فرمود: «جعل الله ... و الْعَدلَ تَنْسیقاً لِلْقُلُوب؛(4) عدل را برای استواری (و آرامش) دلها قرار داد.»
بحث عدالت، به ویژه عدالت اجتماعی در اسلام، جایگاه مهم و ویژه ای دارد. یکی از مهم ترین اهداف بعثت پیامبران و تلاش معصومان، اقامه عدل و قسط بوده است.
همچنین بر مؤمنان و متدینان سفارش شده است که برای برپایی عدالت اجتماعی تلاش کنند. روایات نیز به اهمیت و آثار و برکات عدالت اجتماعی پرداخته اند.
استاد مطهری می گوید: «(عدالت) رعایت حقوق افراد و عطا کردن به هر ذی حق، حق او را؛ ظلم، عبارتست از: پامال کردن حقوق و تجاوز به حقوق افراد دیگر و تصرف در حقوق دیگران. معنای حقیقی عدالت بشری؛ یعنی عدالتی که در قانون بشری باید رعایت شود و افراد بشر باید آن را محترم بشمارند، همین معنا است. این عدالت، متکی بر دو چیز است: یکی حقوق و اولویتها؛ یعنی افراد بشر نسبت به یکدیگر و در مقایسه با یکدیگر نوعی حقوق و اولویت پیدا می کنند... .
یکی دیگر، خصوصیّت ذاتی بشر است که طوری آفریده شده است که در کارهای خود الزاماً نوعی اندیشه که آنها را اندیشه اعتباری می نامیم، استخدام و با استفاده از آن اندیشه های اعتباری به عنوان «آلت فعل» به مقاصد طبیعی خود نائل می آید. آن اندیشه ها یک سلسله اندیشه هایی «انشائی» است که با «باید»ها مشخص می شود؛ از آن جمله این است که برای اینکه افراد جامعه بهتر به سعادت خود برسند، «باید» حقوق و اولویتها رعایت شود و این است، مفهوم عدالت بشری که وجدان هر فرد آن را تأیید می کند و نقطه مقابلش را که ظلم نامیده می شود، محکوم می سازد.»(5)
مولوی می گوید:
عدل چه بود؟ وضع اندر موضعش
ظلم چه بود؟ وضع در ناموضعش
عدل چه بود؟ آب ده اشجار را
ظلم چه بود؟ آب دادن خار را
به نمونه هایی از آیات و روایات درباره عدالت اجتماعی توجّه کنید:
در قرآن کریم می خوانیم: «وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون»؛(6) «برای هر امتی، رسولی است. هنگامی که رسولشان (به سوی آنان) بیاید، به عدالت در میان آنها داوری می شود و ستمی به آنها نخواهد شد.»
در ایه دیگر می فرماید: «یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا یجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت، گواهی دهید. دشمنی با جمعیّتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند. عدالت کنید که به پرهیزگاری نزدیک است و از (معصیت) خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام می دهید، باخبر است.»(7)
در روایات نیز تعبیرات بسیار حیاتی از عدالت شده است که به چند نمونه اشاره می شود:
1. حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: جَعَلَ اللَّهُ الْعَدْلَ قِوَاماً لِلْأَنَام؛(8) خداوند، عدل را برای قوام و استواری مخلوقات قرار داد.»
2. آن حضرت در سخن دیگری می فرماید: «الْعَدْلُ أَحْلَی مِنَ الْمَاءِ یُصِیبُهُ الظَّمْآنُ؛ عدالت شیرین تر از آب برای تشنه ای است که به آن دست یابد.»(9)
3. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «عَدْلُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سِتّینَ سَنَةً قِیَامٌ لَیْلُهَا وَ صِیَامٌ نَهَارُهَا وَ جَوْرُ سَاعَةٍ فِی حُکْمٍ أَشَدُّ وَ أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ مَعَاصِی سِتِّینَ سَنَةً؛(10) یک ساعت رعایت عدالت، بهتر از شصت سال عبادت است که شبهای آن عبادت کنند و روزهای آن روزه باشند و یک ساعت حکم و قضاوت ستمکارانه (نزد خدا) از شصت سال گناه شدیدتر و بزرگ تر است.»
علی(علیه السلام) و عدالت
یکی از دختران امیر مومنان(علیه السلام) گردنبندی را به عنوان عاریه به مدّت سه روز برای استفاده کردن در روز عید قربان از ابن رافع خزانه دار بیت المال امام علی(علیه السلام) گرفت. وقتی خبر به علی(علیه السلام) رسید، به شدّت غضبناک شد، وی را احضار کرد و فرمود: «آیا برای همة زنان مسلمانان، ممکن است که از بیت المال عاریه بگیرند؟» سرانجام، حضرت، گردنبند را در اسرع وقت به بیت المال برگرداند و فرمود: «اگر به عنوان عاریه نبود دست دخترم را قطع می کردم.»(11)
عدالت در بین فرزندان
از جمله اموری که باید در آن به عدالت رفتار شود، مسائل مربوط به خانواده و فرزندان متعدد در یک خانواده است. اگر چه ممکن است بعضی از آنها مورد علاقه بیش تر باشند؛ ولی باید دقت کرد که اظهار و ابراز علاقه، منجر به عدم رعایت عدالت و تبعیض در بین آنان نگردد که در این صورت مرتکب ظلم شده و باید منتظر عواقب ناگوار آن بود.
نعمان بن شبیر می گوید که روزی پدرم به من هدیه ای داد؛ ولی به دیگر برادران و خواهرانم چیزی نداد. مادرم عمرة بنت رواحه به پدرم گفت: «من به این تبعیض راضی نمی شوم؛ مگر آنکه رسول خدا درستی عمل تو را گواهی کند.» سپس پدرم به محضر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) شرفیاب شد و عرض کرد: «ای رسول خدا(صلی الله علیه و آله)! من به فرزندم هدیه ای داده ام و همسرم مرا واداشته که شما را بر صحت آن گواه بگیرم.» پیامبر پرسید: «آیا به همة فرزندانت چنین هدیه ای داده ای؟» وی گفت: «نه!» حضرت فرمود: «پس از خدا بترس و بین فرزندانت به عدالت رفتار کن، من بر کار ظالمانه گواهی نمی دهم.»(12)
دیوار عدالت
هیچ عمران و آبادی و ساخت و سازی مانند عدالت، یک شهر را آباد نمی کند. در حالی که اگر یک شهر و مملکت از حیث ظاهر و ساختمانها با شکوه گردد؛ ولی این شکوه بر اساس ظلم باشد، در واقع آباد و پایدار نیست. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «ما عُمِرَتِ الْبُلْدانُ بِمِثلِ الْعَدْلِ؛(13) هیچ چیز مانند عدل سبب آبادی شهرها نمی شود.»
فرماندار حمص به عمر بن عبدالعزیز در نامه ای نوشت: «دیوارهای شهر در حال خراب شدن است. برای تعمیر آن چه دستور می فرمایید؟» خلیفه در پاسخ نوشت: «شهر حمص را از عدالت دیوار بکش و راهها را از ظلم و ستم نسبت به مردم، پاکسازی کن. در این صورت به دیوار خشت و سنگ و گچ نیازی نیست.»(14)
توسل
بر اساس همین عدالت بود که حضرت فاطمه3 علیه ابابکر چنین احتجاج و استدلال کرد: «آیا از عدل است که تو از پدرت ارث ببری و من از پدرم ارث نبرم؟» از اینرو فرمود: «... یَا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ، أَفِی کِتَابِ اللَّهِ أَنْ تَرِثَ أَبَاکَ وَ لَا أَرِثَ أَبِی؟ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً فَرِیًّا؛ ای پسر ابی قحافه! آیا در کتاب خدا آمده که تو از پدرت ارث ببری و من از پدرم ارث نبرم؟! براستی بدعت تازه و زشتی آورده ای.»(15)
راستی این از عدالت بود که خانه ولی خدا را در مدینه آتش زدند و به ناموس خدا اهانت کردند؟ راستی با این اهانتها و بی حرمتیها به دنبال چه چیزی بودند؟!
شیطان به بیت وحی تعالی چه می کند؟
آتش به گرد جَنّت اعلی چه می کند؟
دار الزیارة نبی و آستان وحی
ای وای من مغیرة در آنجا چه می کند؟
رویش سیاه گردد و دستش بریده باد
قنفذ، کنار خانه مولا چه می کند؟
باید زتازیانه، بپرسم که در بهشت
آثار خون به قامت طوبی چه می کند؟
گیرم روا است سوختن خانه میخ در
بر سینه شکستة زهرا چه می کند؟
آری، این بی عدالتی همچنان ادامه یافت و این آتش همچنان شعله ور ماند تا عصر عاشورا، خیمه گاه آل الله را به آتش کشید و نوامیس خدا و آل بیت: را به اسارت برد. اینجا فریاد دختر زهرا(سلام الله علیها) بلند شد که «أَمِنَ الْعَدْلِ یَا ابْنَ الطُّلَقَاءِ تَخْدِیرُکَ حَرَائِرَکَ وَ إِمَاءَکَ وَ سَوْقُکَ بَنَاتِ رَسُولِ اللَّهِ سَبَایَا قَدْ هُتِکَتْ سُتُورهُنَّ وَ أُبْدِیَتْ وُجُوهُنَّ تَحْدُو بِهِنَّ الْأَعْدَاءُ مِنْ بَلَدٍ إِلَی بَلَدٍ وَ یَسْتَشْرِفُهُنَّ؟ أَهْلُ الْمَنَاهِلِ وَ الْمَنَاقِلِ وَ یَتَصَفَّحُ وُجُوهَهُنَّ الْقَرِیبُ وَ الْبَعِیدُ وَ الدَّنِیُّ وَ الشَّرِیفُ لَیْسَ مَعَهُنَّ مِنْ رِجَالِهِنَّ وَلِیٌّ وَ لَا مِنْ حُمَاتِهِنَّ حَمِی؛(16) ای پسر آزاد شدة (جدّ ما)! آیا از عدل است که تو زنان و کنیزان خود را در پرده بنشانی و دختران رسول خدا را اسیر کنی و از شهری به شهر دیگر ببری؟! پرده آبروی آنها را هتک کنی و صورت آنان را آشکار سازی که مردم بدانها چشم دوزند، و نزدیک و دور و فرومایه و شریف چهره آنها را بنگرند. از مردان آنان کسی به همراهشان نیست، نه یار و نه نگه دار و نه مددکاری.»
مجلس دوم: صبر
از لوازم انفکاک ناپذیر زندگی اجتماعی و فردی دنیا، این است که زحمات، گرفتاریها، بیماریها، بلاها و ... دامنگیر انسان می شود و همین طور در مقابل وسوسه های نفسانی و شیطانی قرار می گیرد و عبادتهایی چون نماز و روزه و حج و امثال آن را باید انجام دهد. تمامی این موارد سخت، نیاز به استقامت و صبر دارد. صبر، آثار بسیار سازنده و محصولات بسیار شیرینی برای انسان به ارمغان می آورد. تمامی کسانی که به مقامات عالیه راه یافته اند از انبیا گرفته تا امامان و اولیاء الهی، عامل اصلی و رمز حقیقی این راهیابی، بردباری بوده است.
حضرت زهرا(سلام الله علیها) یکی از آثار و حکمتهای صبر را پاداش عظیم آن معرفی می کند و می فرماید: «وَ الصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَی اسْتِیجَابِ الْأَجْر؛(17) و (خداوند) صبر را برای به دست آوردن پاداش قرار داده است.»
در قرآن کریم تعبیرات بسیار بزرگ و پرمعنایی درباره صبر شده است که باعث تشویق و دلگرمی انسان می شود. همچنین در روایات، آثار گرانبها و مهمّی برای بردباری بیان شده است که به اهمّ آیات و روایات در این زمینه اشاره می شود:
1. صابران، محبوب خداوند
«وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ»؛(18) «خداوند بردباران را دوست دارد.»
2. خداوند، یاور صابران
«وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِین»؛(19) «خدا و رسولش را اطاعت کنید و با هم نزاع نکنید که سست شوید و قدرت (و شوکت) شما از میان برود و استقامت کنید که خداوند با استقامت کنندگان است.»
این معیّت، معیّت خاص و ویژه است؛ غیر از معیّتی است که خداوند با همه دارد؛ «اِنَّ اللهَ مَعَکُمْ» و «نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ».
3. تسلط بر زمین، پاداش صبر
در قرآن کریم می خوانیم: «سرانجام از فرعونیان انتقام گرفتیم... و مشرقها و مغربهای پربرکت زمین را به آن قومِ به ضعف کشانده شده (زیر زنجیر ستم) واگذار کردیم»: «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُو»؛(20) «وعده نیک پرورگارت بر بنی اسرائیل، به سبب صبری که به خرج دادند، تحقق یافت.»
گرت چو نوح نبی صبر هست در غم طوفان
بلا بگردد و کام هزار ساله برآید(21)
4. امامت و هدایت، پاداش شکیبایی
«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُون»؛(22) «و از آنان امامان (و پیشوایانی) قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می کردند؛ چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند.»
صبر تلخ آمد ولیکن عاقبت
میوه شیرین دهد پرمنفعت(23)
5. درود و رحمت خدا
در قرآن به پاداش دیگری برای صابران اشاره کرده، می فرماید: ».... وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُون»؛(24) «به بردباران بشارت بده، آنها که هرگاه مصیبتی به ایشان می رسد، می گویند: ما از آن خداییم، و به سوی خدا برمی گردیم. اینها، همانها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده است. و آنها هستند، هدایت یافتگان.»
در این ایه به سه پاداش صابران اشاره شده است: 1. درود خدا (در واقع، همان الطاف ویژه الهی)؛ 2. رحمت خاص الهی؛ 3. هدایت خاص الهی.
6. اساس ایمان
حضرت صادق(علیه السلام) فرمود: «الصَّبْرُ رَأْسُ الْإِیمَانِ؛ بردباری سرِ ایمان است.»(25)
7. راه رسیدن به اهداف
از مسیح(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «إِنَّکُمْ لَا تُدْرِکُونَ مَا تُحِبُّونَ إِلَّا بِصَبْرِکُمْ عَلَی مَا تَکْرَهُون؛(26) براستی به آنچه دوست دارید نمی رسید، مگر با صبر شما بر آنچه بد می دانید.»
امام علی(علیه السلام) فرمود: «بِالصَّبْرِ تُدْرَکُ مَعالِی الأُمُورِ؛(27) با صبر است که به امور عالیه می توان رسید.»
گویند سنگ لعل شود در مقام صبر
آری شود ولیک به خون جگر شود(28)
حتی راه رسیدن به خداوند، صبر در مقابل معاصی، بلاها و بردباری بر طاعت و بندگی است. امیر مومنان(علیه السلام) می فرماید: «مَنْ صَبَرَ عَلَی اللَّهِ وَصَلَ إِلَیْهِ؛(29) کسی که بر (اطاعت و ترک معاصی) خدا صبر کند، به او خواهد رسید.»
8. صبر و ظفر
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «بِالصَّبْرِ یُتَوَقَّعُ الْفَرَجُ وَ مَنْ یُدْمِنْ قَرْعَ الْبَابِ یَلِجْ؛(30) با صبر، انتظار گشایش می رود و کسی که بر کوبیدن دری مداومت کند، وارد می شود.»
در حدیثی دیگر فرمود: «أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ وَ أَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْب؛(31) پیروزی با صبر و گشایش با سختی است.»
9. راحتی دائمی
حضرت علی(علیه السلام) دربارة صفات متقین می فرماید: «صَبَرُوا أَیَّاماً قَصِیرَةً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِیلَة؛(32) مدت کوتاهی را صبر کردند، به دنبال آن به راحت طولانی مدّت دست یافتند.»
صبر کن حافظ به سختی روز و شب
عاقبت روزی بیابی کام را(33)
10. پاداش هزار شهید
حضرت صادق(علیه السلام) فرمود: «مَنِ ابْتُلِیَ مِنْ شِیعَتِنا فَصَبَرَ عَلَیْهِ کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ أَلْفِ شَهِیدٍ؛(34) کسی از شیعیان که گرفتار شود، پس بر آن گرفتاری صبر کند، برای او اجر (و پاداش) هزار شهید خواهد بود.»
حکایت
«امّ عقیل» زن مسلمان و بادیه نشینی بود. روزی دو میهمان بر او وارد شدند. فرزند آن زن، همراه شتران در بادیه بود، در همان لحظه به او خبر دادند که شتر خشمگین، فرزندش را در چاهی انداخته و کشته است. زن با ایمان به کسی که خبر مرگ فرزند او را آورده بود، گفت: «از مرکب پیاده شو و در پذیرایی از میهمانان کمک کن!» گوسفند را به او داد تا آن را ذبح کند و سرانجام، غذا آماده شد. «ام عقیل» غذا را نزد میهمانان گذاشت. پس از صرف غذا نزد آنان رفت و گفت: «آیا در میان شما کسی هست که از قرآن به خوبی آگاهی داشته باشد؟ » یکی از حاضران گفت: «بله! من آگاهم.» زن گفت: «آیاتی از قرآن را برایم بخوان تا در برابر مرگِ فرزندم مایة تسلّی خاطر من شود.» او می گوید: «من، این آیات را برایِ آن زن خواندم «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِین...»؛(35)«و به تحقیق شما را با ترس و گرسنگی و کمبود در اموال و جانها و فرزندانتان می آزماییم و صبر کنندگان را بشارت بده...» زن خداحافظی کرد. سپس رو به قبله ایستاد و چند رکعت نماز گذارد. سپس عرض کرد: «اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ فَعَلْتُ مَا أَمَرْتَنِی بِهِ فَاَنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی؛ خداوندا! اوامرت را انجام دادم (و رشتة شکیبایی را رها نساختم)، تو هم آنچه را (از رحمت و صلوات) به من وعده داده ای بر من ارزانی دار!» سپس اضافه کرد: «اگر بنا بود در این جهان، کسی برای کسی بماند... .» یکی از حاضران می گوید: «من فکر کردم می خواهد بگوید که فرزندم برای من باقی می ماند؛ اما چنین ادامه داد که پیامبر اسلام محمد(صلی الله علیه و آله) برای امّتش باقی می ماند.»(36)
توسل
بر اثر لطمات و ضربات وارده بر بدن حضرت زهرا(سلام الله علیها) در جریان هجوم به خانه وحی، آن بانوی مکرّمه در بستر بیماری افتاد. در روزهای سخت بیماری آن بانو، زنان مهاجر و انصار به عیادتش آمدند و عرض کردند: «ای دختر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)! چگونه صبح کردی؟ با بیماری چه می کنی؟» حضرت زهرا(سلام الله علیها) پس از حمد خدا و درود بر پدرش فرمود: «أَصْبَحْتُ وَ اللَّهِ عَائِفَةً لِدُنْیَاکُنَّ قَالِیَةً لِرِجَالِکُنَّ لَفَظْتُهُمْ بَعْدَ أَنْ عَجَمْتُهُمْ وَ شَنَأْتُهُمْ بَعْدَ أَنْ سَبَرْتُهُمْ فَقُبْحاً لِفُلُولِ الْحَدِّ وَ اللَّعِبِ بَعْدَ الْجِدِّ وَ قَرْعِ الصَّفَاةِ وَ صَدْعِ الْقَنَاةِ وَ خَطَلِ الْآرَاءِ وَ زَلَلِ الْأَهْوَاء...؛(37) صبح کردم در حالی که به خدا سوگند دنیای شما را دوست نمی دارم و از مردان شما خشمناک و بیزارم؛ درون و بیرونشان را آزمودم و نامشان را از دهان خویش به دور افکندم، از آنچه کرده اند، ناخشنودم چه زشت است کندی شمشیرها و سستی و بازیچه بودن (مردانتان) پس از آن همه تلاشها. چه زشت است سر بر سنگ خارا زدن، و شکاف برداشتن نیزه ها و فساد آرا و اندیشه و انحراف آرمان و انگیزه ها... .»
زبان حال
جز غم کسی به خانه من سر نمی زند
اینجا که مرغ شوق دگر پر نمی زند
در شهر خود غریبم و با درد آشنا
در خانه غریب کسی سر نمی زند
من دختر پیامبر و زان همه یکی
دم از سفارشات پیمبر نمی زند
می زد مرا مغیره و یک کس به او نگفت
زن را کسی مقابل شوهر نمی زند
بیش از خودم به حالت زینب دلم بسوخت
(آخر)، مادر، کسی مقابل دختر نمی زند
آری اینجا مادر را مقابل فرزندان زدند و در کربلا فرزندان و دختران را کنار جنازه بابا تازیانه زدند.
بابا!
سوی شام و کوفه ام چه ظالمانه می برند
نمی روم ولی مرا به تازیانه می برند
سیر تو را نموده اند به نوک نی ستمگران
نمی روم ولی مرا به این بهانه می برند.
مجلس سوم: نیکی به پدر و مادر
احسان به پدر و مادر از حقوق انسانی است، نه فقط اسلامی؛ منتهی در اسلام، بهترین و بیش ترین تأکید بر آن شده است و در قرآن در کنار توحید، احسان به والدین مطرح است؛ تا آنجا که حتی اگر آنان مسلمان هم نباشند باید به آنها احسان و احترام کرد. مقام و پست، نباید انسان را از احترام به والدین غافل کند. انسان در هر مقامی باشد باید پدر و مادر خویش را برتر از خود بداند و در مقابل آنها کرنش و تواضع کند. سفارش به احسانِ به پدر و مادر، متوجه فرزندان است؛ ولی به آنها توصیه نشده است که به فرزندان نیکی کنید؛ گویا عاطفه پدر و مادری برای این امر کافی است.
حدّ و مرزی در احسان به والدین وجود ندارد؛ همچون فقیر نیست که کمک تا زمان سیر شدن باشد و همچون جهاد نیست که تا رفع فتنه یا مثل روزه نیست که تا افطار باشد؛ بلکه حتی بعد از مرگ آنان نیز نباید آنها را فراموش کرد و تا زنده هستیم باید به والدین احسان کنیم.
فاطمه زهرا(سلام الله علیها) فرمود: «... بِرَّ الْوالِدَین وِقَایةً مِنَ السَّخَط؛ نیکی به پدر و مادر را برای دوری از عذابش قرار داده است.»
قرآن مجید، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم :، دستورهایی درباره احسان به ایشان دارند که در هیچ کتاب و مذهبی همانند آن را نمی توان یافت. اکنون به برخی از این آیات و روایات اشاره می شود:
1. بزرگ ترین توصیه
وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاه وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیکَ وَإِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ»؛(38) «به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند. مادرش او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد. دوران حمل و از شیر گرفتنش سی ماه است، تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ شود، می گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی به جا آورم و کار شایسته ای انجام دهم که از آن خشنود باشی و فرزندان مرا صالح قرار بده. من به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم، و من از مسلمانانم.»
2. کم ترین اهانت ممنوع
«وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا کَرِیماً وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیر»؛(39) «و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید. هر گاه یکی از آنها یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، (کم ترین اهانتی به آنها روا مدار) و به آنها اف نگو و بر آنها فریاد مزن! و گفتار (لطیف و سنجیده و) بزرگوارانه به آنها بگو! و بالهای تواضع خویش را از محبّت و لطف در برابر آنان فرود آر! و بگو: پرورگارا! همان گونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند، آنان را مشمول رحمت قرار ده.»
در آیه فوق 7 دستور حیاتی و گره گشا به فرزندان نسبت به والدین داده شده است که اگر فرزندان مراعات کنند، مشکل سالمندان و والدین حل خواهد شد.
ابی ولّاد حنّاط می گوید که از امام صادق(علیه السلام) درباره این آیه «وَ بِالْوَالِدَیْنِ اِحْسَان» پرسیدم و گفتم: «این نیکی چیست؟» حضرت فرمود: «نیکی این است که با آنان خوشرفتاری کنی و ایشان را وانداری که آنچه را به آن نیازمندند از تو درخواست کنند، اگرچه بی نیاز هم باشند؛ مگر خداوند عزوجل نمی فرماید: «هرگز به نیکی نمی رسید؛ مگر از آنچه دوست می دارید، ببخشید.»(40) سپس فرمود: «و امّا این آیه که فرمود: «إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما...»؛(41) «... یعنی اگر تو را زدند بگو خدا شما را بیامرزد که این سخن بزرگوارانه از سوی توست و سخن کریمانه است که قرآن بدان امر می کند.» و فرمود: «معنای «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّل...» این است که نگاهت را جز به مهر و دلسوزی به آنان ندوز، صدایت را بالا نبر، دستت را بالاتر از دستشان نبر و از آنان پیش نیفت.»(42)
خدا را پرست و پدر را ستای
ولی جان به قربان مادر نمای(43)
3. احسان در کنار توحید
در آیات متعددی از قرآن، در کنار امر به توحید و نهی از شرک، امر به احسان والدین شده است؛ از جمله آیه ای که گذشت(44) و آیات ذیل:
یک «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسان»(45)؛ «بگو: بیایید آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده است برایتان بخوانم: اینکه چیزی را شریک خدا قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید.»
دو «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسان»؛(46) «و خدا را بپرستید! و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر، نیکی کنید.»
سه «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسان»؛(47) «و (به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید، و به پدر و مادر (و نزدیکان) احسان کنید.»
4. غضب خد ادر غضب پدر
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «رضا اللهِ فی رِضا الْوالِدِ وَ سَخَطُ الله فی سَخَطِهِ؛(48) رضای خدا در رضای پدر است و غضب خدا در خشم او.»
نبایست کردن خلاف پدر
که آخر پشیمانی آرد به بر(49)
5. ذلت و خواری
امام هادی(علیه السلام) فرمود: «الْعُقُوقُ یُعَقِّبُ الْقِلَّةَ وَ یُؤَدِّی إِلَی الذِّلَّةِ؛(50) ترک احسان به پدر و مادر، سبب تنهایی و منتهی به خواری می شود.»
6. شقاوت عاق والدین
حضرت صادق(علیه السلام): «عُقُوقُ الْوَالِدَیْنِ مِنَ الْکَبَائِرِ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَ الْعَاقَّ عَصِیّاً شَقِیّاً؛ ترک احسان به پدر و مادر از گناهان کبیره است؛ چون خداوند عاق والدین را معصیّت کار و شقی قرار داده است.»
نیکی به مادر بیش تر
نکته پایانی در این باب، این است که باید به مادر بیش تر نیکی کرد. امام صادق فرمود: «مردی نزد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! به چه کسی نیکی کنم؟» «قَالَ: أُمَّکَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: أُمَّکَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: أُمَّکَ، قَالَ ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ أَبَاک؛ فرمود: به مادرت. گفت: سپس به چه کسی؟ فرمود: مادرت. (باز) گفت: آن گاه به چه کسی؟ فرمود: مادرت. (باز) گفت: سپس به چه کسی؟ فرمود: پدرت.»(51)
سر ز مادر مکش که تاج شرف
گردی از راه مادران باشد
خاک شو زیر پای او که بهشت
در قدمگاه مادران باشد(52)
حق مادر
مردی مشغول طواف خانه خدا بود و مادرش را نیز بر دوش گرفته بود و طواف می داد. در همان حال، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را دید. از آن حضرت پرسید: «آیا با این کار، حق مادرم را انجام داده ام؟» آن حضرت فرمود: «خیر. تو حتّی با این کار، جبران یکی از ناله های او را (به هنگام وضع حمل) نکرده ای.»(53)
توسل
حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) به علی(علیه السلام) وصیت کرد: «یَا عَلِی ... أَنْتَ أَوْلَی بِی مِنْ غَیْرِی حَنِّطْنِی وَ غَسِّلْنِی وَ کَفِّنِّی بِاللَّیْلِ وَ صَلِّ عَلَیَّ وَ ادْفِنِّی بِاللَّیْلِ وَ لَا تُعْلِمْ أَحَداً وَ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَی وُلْدِیَ السَّلَامَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَة؛(54) ای علی! ... تو از دیگران بر من سزاوارتری. حنوط و غسل و کفن مرا در شب انجام بده و شب بر من نماز بگزار و شب مرا دفن کن و به هیچ کس اطلاع مده. تو را به خدا می سپارم و بر فرزندانم تا روز قیامت سلام و درود می فرستم.»
دل غریب من از گردش زمانه گرفت
به یاد غربت زهرا شبی بهانه گرفت
شبانه بغض گلوگیر من کنار بقیع
شکست و چشم زدل اشک دانه دانه گرفت
کنار پنجره ها چشم پراشکم
سراغ قبر بی نام و بی نشانه گرفت
نشان شعله و دودِ سرای زهرا را
توان هنوز زدیوار و بام خانه گرفت؟
مصیبتی است علی را پیش چشمان
عدو امید دلش را به تازیانه گرفت
فراق فاطمه بوتراب باور کرد
شبی که چوبة تابوت او به شانه گرفت
امام علی(علیه السلام) طبق وصیّت حضرت زهرا(سلام الله علیها) شبانه بدن او را غسل داد و کفن کرد و در محل نامعلومی(55) به خاک سپرد. در لحظه دفن، دو دست، شبیه دستهای پیامبر(صلی الله علیه و آله) از قبر بیرون آمد و جنازه را تحویل گرفت. آن گاه علی(علیه السلام) به قبر پیامبر(صلی الله علیه و آله) رو کرد و عرضه داشت: «... سلام بر تو و دخترت! سلام وداع. اگر باز گردم، نه از روی ملال و خسته شدن و اگر بمانم، نه از بدگمانی به وعده های الهی به صابران است. شکیبایی زیباتر است.»(56) آن گاه این اشعار را انشاء کرد:
«لِکُلِّ اجْتِمَاعٍ مِنْ خَلِیلَیْنِ فُرْقَةٌ
و کُلُّ الذی دُونَ الْمَماتِ قَلیلٌ
وَ إِنَّ افْتِقَادِی فَاطِماً بَعْدَ أَحْمَدُ
دَلِیلٌ عَلَی أَنْ لَا یَدُومَ خَلِیلٌ(57)
برای اجتماع هر دو دوستی جدایی است و تمام جداییها غیر از مرگ کم (و قابل تحمل) است و به راستی از دست دادن فاطمه بعد از احمد، دلیلی است بر این که دوستی دوام ندارد.»
خدا حافظ، همه بود و نبودم
خدا حافظ، گل یاس کبودم
ببوس از جانب من روی محسن
رسان بر خدمت بابا درودم
مجلس چهارم: صلة ارحام
حقوق، دارای مراتبی است: اوّل، حق خداوند و سپس والدین و بعد، خویشاوندان که باید با آنها رابطه داشت؛ اگرچه در حدّ نوشاندن آب و رساندن سلام. صله رحم آثار بسیاری دارد؛ همچون زیاد شدن عمر، آسان شدن حساب و روز قیامت، تزکیه عمل و ... و ترک آن نیز، آثار زیانباری دارد؛ همچون: ملعون شدن نزد خداوند و استشمام نکردن بوی بهشت.
زخویشان هر کسی ببرید پیوند
به تیشه ریشه و پیوند خود کند
بمال خویش باید مرد عاقل
نماید قوم و خویش خویش خوشدل
از آنان خوش نماید، میهمانی
کند از جان و از دل میزبانی
که آنها هم زجان گردند یارش
به هر پیش آمدی تیمار خوارش
باید با خویشان ارتباط داشت؛ هر چند از نیکان نباشد. در قرآن کریم، آیات فراوانی در این باره آمده است که به نمونه هایی اشاره می شود:
1. نشانه عاقبت به خیری
«الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا یَنْقُضُونَ الْمِیثاقَ وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِساب ... أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّار »؛ «آنها که به عهد الهی وفا می کنند و پیمان را نمی شکنند و آنها که پیوندهایی را برقرار می دارند که خدا به برقراری آن، دستور داده است؛ و از پروردگارشان می ترسند و از بدی حساب (روز قیامت) بیم دارند ...، پایان نیک سرای دیگر، از آن آنهاست.»
2. ملعون در سه جای قرآن
امام صادق(علیه السلام) از پدرش نقل کرده است که فرمود: «پدرم علی بن الحسین8 به من فرمود که به پنج کس توجّه نکن و با آنان رفیق مشو: دروغگو، فاسق، بخیل، احمق و کسی که قطع رحم می کند که او را در کتاب خداوند در سه جا لعن شده یافتم؛ خداوند فرمود: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُم »؛(58) وَ قالَ اللهُ عَزَوَجَلَّ : «الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ»؛(59) وَ قَالَ فِی الْبَقَرَةِ: «الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ »؛(60) «پس (ای منافقان!) آیا امید بستید که چون از خدا برگشتید (و یا سرپرست مردم شدید) در روی زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید؟ اینان همان کسانی هستند که خدا آنان را لعنت کرده و گوش (دل) ایشان را ناشنوا و چشمهایشان را نابینا کرده است» و خدای عزیز و جلیل فرمود: (فاسقان،) کسانی هستند که پیمان خدا را پس از محکم ساختن آن می شکنند و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع، و در روی زمین فساد می کنند. برای اینان است لَعنَت (خدا و دوری از رحمت او) و برای آنان، جایگاه بدی است.» و در سوره بقره فرمود: «(فاسقان،) کسانی هستند که پیمان خدا را پس از محکم ساختن آن می شکنند و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع، و در روی زمین فساد می کنند. اینها زیانکاران اند.»(61)
در روایات نیز آثار نیک صله رحم و زیانهای قطع رحم بیان شده است.
حضرت زهرا(سلام الله علیها) از بین این آثار، به دو نمونه اشاره کرده است؛ آنجا که فرموده است:
«... وَ صِلَةَ الْأَرْحَامِ مَنْسَأَةً فِی الْعُمْرِ وَ مَنْمَاةً لِلْعَدَدِ؛(62) (خداوند) صله رحم را، باعث تأخیر مرگ و فزونی عددی (خویشاوندان) قرار داده است.»
در روایات بسیاری اشاره شده است که صله رحم عامل تأخیر مرگ و مردن است.
امام حسین(علیه السلام) فرمود: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ یُنْسَأَ فِی أَجَلِهِ وَ یزْدادَ فِی رِزْقِهِ فَلْیَصِلْ رَحِمَهُ؛(63)کسی که دوست دارد مرگش به تأخیر افتد و رزقش افزوده شود، پس با رحمش ارتباط داشته باشد.»
گاه، همین معنا به صورت افزایش عمر بیان شده است که تعبیر روشن تر از تأخیر مرگ است.
حضرت صادق(علیه السلام) فرمود: «مَا نَعْلَمُ شَیْئاً یَزِیدُ فِی الْعُمُرِ إِلَّا صِلَةَ الرَّحِمِ حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ یَکُونُ أَجَلُهُ ثَلَاثَ سِنِینَ فَیَکُونُ وَصُولًا لِلرَّحِمِ فَیَزِیدُ اللَّهُ فِی عُمُرِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَیکوُنُ اَجَلُهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَیَکُونُ قَاطِعاً لِلرَّحِمِ فَیَنْقُصُهُ اللَّهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً وَ یَجْعَلُ أَجَلَهُ إِلَی ثَلَاثِ سِنِینَ؛(64) چیزی سراغ نداریم که به مانند صله رحم، عمر را افزونی بخشد تا آنجا که اجل شخص، سه سال دیگر است؛ پس بسیار صله رحم می کند و خداوند بر عمر او سی سال می افزاید و اجلش می شود سی و سه سال. و اگر قطع رابطه با رحم کند، خداوند، سی سال عمر او را کم می کند و اجل او را در (ظرف) سه سال قرار می دهد.»
توسل
فردای آن شب که حضرت فاطمه سلام الله علیها دفن شد، چهل قبر جدید در بقیع به چشم می خورد. مسلمانان، وقتی این صحنه را دیدند و قبر آن بانو در میان آن قبور مشخص نبود، ضجّه سر دادند. آنان، یکدیگر را ملامت کردند و گفتند: «فقط یک دختر از پیامبر باقی مانده بود که از دنیا رفت و دفن شد و ما در مراسم تشییع و نماز او حضور نیافتیم.»
سلطه گران گفتند: «از زنان مسلمان، عدّه ای بیایند و این قبور را نبش کنند تا بدن فاطمه را بیابند تا بر آن نماز گزاریم و قبر او را زیارت کنیم.»
این خبر به امیر مومنان(علیه السلام) رسید. او غضبناک بیرون آمد. چشمانش سرخ و رگهای گردنش برآمده بود و قبایی زرد رنگ که در مواقع سختی می پوشید بر تن داشت و بر شمشیر خود، ذوالفقار، تکیه زنان به سمت بقیع آمد. شخصی به سوی مردم رفت و گفت: این علی است که می آید و سوگند می خورد که اگر سنگی از این قبور برداشته شود، با شمشیر پاسخ خواهد داد. عمر و تعدادی از اصحابش گفتند: یا ابا الحسن! سوگند به خدا! قبر فاطمه را نبش می کنیم و بر او نماز می گزاریم.
علی(علیه السلام) لباس او را گرفت و بر زمین زد و فرمود: «یَا ابْنَ السَّوْدَاءِ أَمَّا حَقِّی فَقَدْ تَرَکْتُهُ مَخَافَةَ أَنْ یَرْتَدَّ النَّاسُ عَنْ دِینِهِمْ وَ أَمَّا قَبْرُ فَاطِمَةَ فَوَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ بِیَدِهِ لَئِنْ رُمْتَ وَ أَصْحَابُکَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ لَأَسْقِیَنَّ الْأَرْضَ مِنْ دِمَائِکُمْ فَإِنْ شِئْتَ فَاعْرِضْ یَا عُمَرُ؛(65) یابن السوداء! امّا حق خودم، از بیم ارتداد مردم از آن گذشتم؛ امّا قبر فاطمه، سوگند به آن کس که جانم به دست اوست! اگر تو و اصحابت متعرض این قبور شوید، زمین را از خونتان سیراب می کنم، ای عمر! اگر می خواهی اقدام کن.»
ابوبکر جلو آمد و گفت: ای اباالحسن! به حق رسول خدا و به حقّ کسی که روی عرش است! از او دست بردار که ما هرگز کاری انجام ندهیم که تو را ناخوش آید. علی(علیه السلام) او را رها کرد و مردم متفرق شدند و دیگر باز نگشتند. جملة «یَتَوَکَّأُ عَلَی سَیْفِه...؛ بر عصایش تکیه می کرد» نشان می دهد که داغ زهرا آن قدر اثر گذاشته بود که حضرت بسان انسان سالخورده ای، تکیه زنان به شمشیر می آمد.
زبان حال حضرت علی(علیه السلام)
مدینه گریه کن با من که زهرا رفته از دستم
غریب و بی کس و تنها درون خانه بنشستم
غریبی مرا مردم همه با چشم خود دیدند
میان شعله آتش گُلم را با لگد چیدند
صدای ناله زهرا زپشت در شنیدم من
خدا داند که از زینب خجالت می کشیدم من

پی نوشت ها :
1- بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، دوم، 1403 ق، ج43، ص158.
2- همان، ج28، ص205.
3- احتجاج، طبرسی، ص106.
4- بحارالانوار، ج 43، ص158.
5- عدل الهی، مرتضی مطهری، صدرا، قم، 1357 ش، چاپ دهم، ص62.
6- یونس/47.
7- مائده/8.
8) غرر الحکم، عبدالواحد آمدی، مکتب الاعلام، قم، شماره 1697، 1366 ش، ج1، ص37،
9- کافی، کلینی، دار الصعب، بیروت، چهارم، 1401 ق، ج2، ص146، ح11.
10- جامع الاخبار، تاج الدین الشعیری، دار الرضی، قم، 1405ق، ج1، ص154 و بحارالانوار، ج72، ص352.
11- وسائل الشیعه، حر عاملی، آل البیت، ج28، ص262.
12- میزان الحکمة، محمدی ری شهری، دارالحدیث، ج10، ص707
13- غرر الحکم، ج1، ص 339.
14- هزار و یک حکایت تاریخی، ص 196.
15- دلائل الامامة، طبری، منشورات الرضی، قم، ص30؛ عوالم العلوم، بحرانی، مدرسة الامام المهدی4، قم، ج11، ص467؛ احتجاج، ج1، ص108 و امالی، صدوق، ج1، ص384.
16- بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق، ج45، ص133، باب 39.
17- بحار الانوار، ج43، ص158.
18- آل عمران/146.
19- انفال /46.
20- الاعراف/136 و 137.
21- حافظ.
22- السجدة/24.
23- مولوی.
24- بقره/155 .
25- کافی، ج2، ص87، ح1.
26- بحار الانوار، ج79، ص137، باب 18 و مستدرک، ج2، ص425.
27- غرر الحکم، ص283، ش6317 و منتخب میزان الحکمة، ص287.
28- حافظ.
29- بحارالانوار، همان، ج71، ص95، ح60.
30- همان، ج71، ص96، ح61.
31- همان، ج77، ص88، ح2.
32- نهج البلاغه، ترجمه دشتی، 193، ص402.
33- حافظ.
34- التمحیص، ص59، ح125 به نقل از منتخب میزان الحکمه، ص288 و کافی، کلینی، دارالکتب الاسلامیّه، 1365 ش، ج1، ص352.
35- ادامه آیه و ترجمه آن، پیش تر گذشت.
36- تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1370 ش، ج1، ص534 و 535.
37- بحارالأنوار، همان، ج43، ص159؛ احتجاج، ج1، ص108 و امالی، صدوق، ج1، ص384.
38- احقاف/15.
39- اسراء / 23 و 24.
40- آل عمران/92.
41- اسراء/23.
42- کافی، همان، ج2، ص158، ح1.
43- ملک الشعرای بهار.
44- اسراء/23.
45- انعام/ 151.
46- نساء/36.
47- بقره/83.
48- مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، آل البیت، قم، 1408، ج15، ص176 و الترغیب و الترهیب، ج3ف ص314، ح1، به نقل از: منتخب میزان الحکمة، ص551.
49- فردوسی.
50- مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج15، ص195 و بحار الانوار، ج74، ص84، ح95.
51- اصول کافی، ج2، ص159، ح9.
52- جامی.
53- تفسیر نمونه، ج 12، ص78.
54- بحار الانوار، ج43، ص214؛ وسائل الشیعه، حر عاملی، دار احیاء التراث، بیروت، ج13، ص311 و دلائل الامامه، طبری، ص42.
55- خانه خود حضرت علی، روضه پیامبرصلی الله علیه و آله) و یا بقیع.
56- اصول کافی، کلینی، مکتبة الصدوق، تهران، ص458، ح3.
57- امالی، صدوق، موسسة البعثة، قم، ص580، مجلس 74، ح797 و الموفقیات، 193، ح106.
58- محمد/22.
59- بقره/25.
60- بقره/ 27.
61- کافی، ج2، ص641.
62- بحار، ج74، ص94، ح23.
63- همان، ص91، ح15.
64- کافی، ج2، ص152.
65- دلائل الامامه، ابی جعفر محمد بن جریر طبری، منشورات المطبعة الحیدریّة، نجف، 1369 ق، 1949 م، ص47 و شبیه آن در: بحار الانوار، ج43، ص205؛ ر.ک: قصّه هجرت، نظری منفرد، انتشارات سرور، قم، اول، 1383 ش، ص283 و 284.

منبع : ماهنامه مبلغان - شماره 116