علامه عالی مقدار مجلسى رحمت الله علیه مى گوید: 
سید بن طاووسرحمت الله علیه رو به فرزندش نمود، گفت: پسرم، موقوفات و صدقات جده ات فاطمه زهرا(سلام الله علیها) همانند العوالى - حیطان سبعه - و ... از اموالى بود که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آنها را بدون جنگ و درگیرى مالک گردید و کسى در آن شریک نبوده و ملک خالص آن حضرت شد و «فئ » محسوب شد. بعدا پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) آنها را در زمان حیات خویش به دخترش به صورت هبه (بخشش) واگذار کرد. فاطمه(سلام الله علیها) هم آنها را در راه خدا وقف نمود - غیر از فدک که توضیحش خواهد آمد - و سپس «موقوف علیهم » - کسانى را که مى توانند از آن موقوفات استفاده نمایند - مشخص کرد. 
سپس سید بن طاووسرحمت الله علیه اضافه کرد و گفت فرزندم: در ارزش آنها همین قدر بس که بعضى از آن اموال سالانه بین 24000 تا 70000 درهم درآمد داشته است. (2) 
اسامى صدقات صدیقه طاهره(سلام الله علیها) 
الف) ام العیال: چشمه اى است که به برکت آن روستایى بزرگ در کنارش ساخته شده، این روستا در نزدیکى قلعه هاى «آرة » که بین راه مکه و مدینه است واقع شده، در آن روزگار بیش از 20000 نخل خرما داشته است و امروز هم در آنجا میوه هاى مختلف مانند لیمو، انگور، موز به عمل مى آید، ام العیال در یکصد و هفتاد کیلومترى مدینه منوره و پنجاه و شش کیلومترى شرق «سقیا» قرار دارد. (3) 
عرام بن اصبغ سلمى که شخصى مورد اطمینان است و در سال هاى 275 هجرى قمرى زندگى مى کرده و در شناسایى منطقه «تهامه » از خبرگى ویژه اى برخوردار بود (4) مى گوید: ام العیال قریة صدقة فاطمة الزهراء بنت رسول الله (صلى الله علیه و آله); روستاى ام العیال صدقه و موقوفه فاطمه زهرا(سلام الله علیها) دختر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است. (5) 
امروز هم فرزندان فاطمه(سلام الله علیها) از آن بهره مى گیرند. 
این چشمه و این سرزمین از سوى صدیقه طاهره(سلام الله علیها) بر سادات حسینى وقف گردیده است. (6) 
چه بسا وقف بر سادات حسینى از آن جهت بوده که بنا بر پیش بینى فاطمه(سلام الله علیها) امامت در نسل و فرزندان حسین بن على - علیهما السلام - استمرار پیدا مى کرده و از سوى دیگر بعد از شهادت ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) فرزندان آن حضرت بیشتر مورد غضب و ناخوشایندى حاکمان بنى امیه واقع مى شدند و نیاز به یک پشتوانه مالى خاص داشتند. از این رو «ام العیال » را وقف سادات حسینى مى نماید و در بین مسلمانان روشن و مسلم است که اموال موقوفه باید صرف «موقوف علیهم » گردد. 
سمهودى نیز مى نویسد: ام العیال، چشمه اى است که متعلق به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بوده سپس آن را وقف نمود. توسط این چشمه بیش از بیست هزار نخل آبیارى مى گردیده و جعفر بن طلحة بن عبیدالله تیمى دویست هزار دینار جهت احیاء آن و اطراف آن صرف کرده است. (7) 
ب: دیگر موقوفات صدیقه طاهره در وصیت نامه اش به على بن ابیطالب(علیه السلام) چنین آمده است: ابوبصیر مى گوید: امام محمد باقر(علیه السلام) فرمود: آیا وصیت نامه مادرم فاطمه(سلام الله علیها) را در این مورد بخوانم؟ ما تقاضا و درخواست نمودیم که قرائت کند. حضرت ظرف کوچک (و یا زنبیلى) را بیرون آورد و نوشته اى را از آن میان به دست گرفت و چنین قرائت کرد: 
«بسم الله الرحمن الرحیم، هذا ما اوصت به فاطمة بنت محمد رسول الله - صلى الله علیه و آله - اوصت بحوائطها السبعة، العواف و الدلال و البرقة و المیثب و الحسنى و الصافیة و ما لام ابراهیم الى على بن ابى طالب فان مضى على فالى الحسن فان مضى الحسن فالى الحسین فان مضى الحسین فالى الاکبر من ولدى. شهد الله على ذلک و المقداد بن الاسود و الزبیر بن عوام و کتب على بن ابى طالب - علیه السلام -»; (8) این وصیت نامه اى است که فاطمه زهرا(سلام الله علیها) دختر محمد پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بدان وصیت نمود. در آن وصیت نمود که زمین ها و باغ هاى دیوار شده هفت گانه: العواف، الدلال، البرقه، المثیب، الحسنى، الصافیه و مشربه ام ابراهیم، در اختیار على بن ابى طالب(علیه السلام) است و چنانچه على(علیه السلام) از دنیا رفت در اختیار فرزندم حسن بن على - علیهما السلام - قرار مى گیرد و چنانچه او از دنیا رفت در اختیار فرزند دیگرم حسین بن على - علیهما السلام - خواهد بود و بعد از او در اختیار بزرگترین فرزندانم قرار خواهد گرفت. گواهى مى دهد بر این وصیت نامه خداوند متعال و سپس افرادى همانند مقداد بن اسود کندى و زبیر بن عوام. که وصیت نامه توسط امیرمؤمنان على بن ابیطالب [علیه السلام] نوشته شد. 
همانند روایت فوق با اندکى اختلاف از امام صادق و امام رضا - علیهما السلام - نقل گردیده و مضمون گذشته را مورد تاکید قرار داده اند. 
سمهودى در باره باغ هاى هفتگانه به نقل از واقدى گفته است: مخیریق در میان یهود بنى نضیر عالم اندیشمند و متعهدى بود که ایمان به پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) آورد سپس اموالش را در اختیار آن حضرت قرار داد و این اموال همان باغ هاى دیوار کشیده هفتگانه بوده است. و همچنین از محمد بن کعب نقل کرده که: که این اموال متعلق به مخیریق یهودى بوده، چون جنگ «احد» فرا رسید رو به دیگر یهودیان کرد و گفت: چرا محمد - (صلى الله علیه و آله) - را یارى نمى کنید؟ سوگند به خدا همه شما مى دانید که یارى دادن به او وظیفه و تکلیف همه شماها است. جواب دادند: 
امروز شنبه است [روز عبادت و تعطیلى است]مخیریق گفت: شما از وظیفه فرار مى کنید شنبه یعنى چه؟! سپس خود شمشیر بر گرفت و همراه با رسول گرامى اسلام با دشمنان آن حضرت جنگید تا سخت مجروح گردید و چون در بستر افتاد چنین وصیت کرد: 
«اموالى الى محمد یضعها حیث یشاء; دارائى هاى من در اختیار محمد(صلی الله علیه و آله) خواهد بود هر کجا مى خواهد و صلاح مى داند مصرف کند.» (9) 
رسول خدا در سال هفتم هجرت اموال مخیریق را جزء صدقات قرار داد (10) ولکن امام رضا(علیه السلام) فرمود: رسول خدا آن ها را وقف بر فاطمه نمود، و سپس فاطمه آنها را بر بنى هاشم و بنى المطلب وقف نموده است. (11) 
باغ هاى هفتگانه موقوفه فاطمه(سلام الله علیها) 
«حیطان سبعه » همان باغ ها و مزارع هفت گانه اى است که اطراف آن دیوار کشیده شده بود و بیشتر آنها در منطقه «العوالى » و شرق مدینه منوره واقع شده بود. 
1- العواف: بعضى آن را - الاعواف - دانسته اند و لکن ابن شبه مى گوید صحیح در نزد من «العواف » است، و آن جایگاه وسیعى است در نزدیکى شهر مدینه که مردم آن اموال خویش - گوسفندان و شتران و ... - را در آن جا نگهدارى مى کردند، این وادى از سرچشمه «مهزور» آبیارى مى گردید. (12) 
ابو غسان گفته است: الاعواف جزء معروف بالعالیة (13) ; اعواف; قطعه زمین شناخته شده اى است که در منطقه باب العوالى واقع شده است. 
2 - الصافیة: این باغ در قسمت شرقى مدینه واقع شده و به قطعه «زهیره » (14) معروف است این مکان از جمله اموالى بود که از یهود بنى قریظه بدست آمد و چون هیچگونه درگیرى وجود نداشت جزء اموال خالص پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) محسوب شد و کسى در آن سهمى نداشت. پیامبر آن را به دخترش فاطمه(سلام الله علیها) واگذار کرد او هم آن را وقف نمود. 
3 - الدلال: قطعه زمینى بود که در قسمت شرقى مدینه قبل از صافیه واقع شده، آن را بنى ثعلب یهود مالک بودند، امام باقر(علیه السلام) فرمود: دلال متعلق به یک زن یهودى از بنى نضیر بود که سلمانرحمت الله علیه در نزد او در بردگى بسر مى برد، آن زن طى قراردادى با سلمان بنا را بر این گذاشتند که سلمان آن سرزمین احیا کند و درختکارى نماید سپس آن زن مسلمان را آزاد نماید، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از این پیمان و قرارداد آگاه شد، به نزد مسلمان در محل کاشتن درختها آمد و به او کمک کرد و در مدت کوتاهى درختان بزرگ شدند و به ثمر نشستند، پس از مدتى که اسلام قدرت پیدا کرد. آن سرزمین به عنوان غنیمت - فئ - به تصرف پیامبر خدا درآمد،پیامبر(صلی الله علیه و آله) آن را به دخترش فاطمه داد. فاطمه(سلام الله علیها) هم آن را وقف در راه خدا نمود. (16) و بعضى محدثان از «الدلال » تعبیر به «الکلاب » کرده اند و گفته اند: آن نهر آب مورد توجهى بود که در مدینه جارى مى گشت و مردم از آن بهره مى بردند. 
4 - برقه: این باغ در قبله مدینه به سمت مشرق قرار گرفته بود، قبلا از اموال یهود بنى قریظه محسوب مى گردید لکن بعد از اینکه به دست رسول خدا(صلی الله علیه و آله) افتاد سلمانرحمت الله علیه در آن درختکارى کرد و بعد هم به فاطمه واگذار شد که آن حضرت آن را وقف بر بنى هاشم و بنى المطلب نمود. (17) 
5 - المیثب: جایش معین نیست و لکن جزء عنائمى است که بدون جدال به دست پیامبر(صلی الله علیه و آله) افتاد، او هم آن را به دختر خویش داد و بعد هم فاطمه(سلام الله علیها) وقفش نمود، بکرى مى گویند: از موقوفات عام رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است. (18) 
6 - حسنى: موضعى است که در نزدیکى «الدلال » واقع شده و مشهور به «الحسینیات » مى باشد، این محل از وادى «مهزور» آبیارى مى گردد. (19) 
7 - مشربه ام ابراهیم: در آخر باب العوالى مدینه منوره، بستانى است که چون ام ابراهیم - ماریه قبطیه - همسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را در آنجا درد زایمان عارض شد، دستش را به چوبى گرفته بود که بعد از لحظاتى فرزندش «ابراهیم » به دنیا آمد بدین جهت مشربه ام ابراهیم نام گرفت این بستان در نزدیکى مدارس یهودى آن روز قرار داشت و درختان آن بستان از وادى «مهزور» آبیارى مى گردید. (20) 
مشربه به اطاق مسکونى اطلاق مى شود، پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) ماریه قبطیه را آنجا سکونت داده بود. (21 )
آیا فدک جزء موقوفات بوده یا نه؟ 
در باره فدک توجه به دو مطلب حائز اهمیت است: اولا: فدک در 140 کیلومترى مدینه منوره واقع شده و بعضى مانند یاقوت حموى فاصله بین فدک و مدینه منوره را دو تا سه روز دانسته اند و فدک را غیر از حیطان سبعه مى دانند زیرا حیطان سبعه همگى در اطراف مدینه بوده و تملیک آن ها توسط مخریق در سال دوم و سوم هجرت بعد از غزوه احد بوده و آنها را به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) واگذار نموده. و حدود و جایگاه آن هم معین شده همان طورى که گذشت. 
فدک را کسى جزء صدقات و موقوفات آن حضرت ندانسته اند بلکه بر اساس کلام فاطمه(سلام الله علیها) فدک ملک طلق او بوده و نیز خلفاء بنى امیه و بنى عباس هم که در بعضى از مقاطع تاریخى به فرزندان فاطمه(سلام الله علیها) واگذار کردند آن را میراث آن حضرت دانستند. 
در نامه مامون عباسى به هنگام واگذارى فدک به فرزندان فاطمه(سلام الله علیها) خطاب به فرماندار مدینه (قثم بن جعفر) نوشت: 
انه کان رسول الله(صلی الله علیه و آله) اعطى ابنته فاطمة(سلام الله علیها) فدک و تصدق علیها بها و ان ذلک کان امرا ظاهرا معروفا عند آله - علیه الصلاة و السلام - ثم لم تزل فاطمة تدعى منه بما هى اولى من صدق علیه. و انه قد راى ردها الى ورثتها و تسلیمها الى محمد بن یحیى بن الحسین زید بن على بن الحسین بن على ابى طالب [علیه السلام] و محمد بن عبدالله بن الحسین بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب - رضى الله عنهم - لیقوموا بها لاهلها. (22) 
همانا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فدک را به دخترش «فاطمه »(سلام الله علیها) بخشید و بر او روا داشت، این مطلب در نزد اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روشن و آشکار است بعد همچنان فاطمه(سلام الله علیها) مدعى آن بود که فرمایش آن بانو سزاوارتر به تصدیق و قبول است، پس مصلحت در این است که فدک به ورثه فاطمه(سلام الله علیها) بازگردانده شود و به محمد بن یحیى و محمد بن عبدالله نوه هاى على بن الحسین[علیه السلام] واگذار کنید تا آنها به اهلش برسانند. 

پى نوشت ها: 
1- التفسیر الکبیر، فخر رازى، ج 32، ص 124; مجمع البیان، ج 10، ص 549. 
2- سفینة البحار، شیخ عباس قمى، ج 7، ص 45; بحارالانوار، ج 29، ص 123، ح 5. 
3- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث بلادى، ج 1، ص 21. 
4- اعلام زرکلى، ج 4، ص 223. 
5- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 194. 
6- عمدة الاخبار فى مدینة المختار، احمد بن عبدالحمید عباسى، ص 241. 
7- وفاء الوفا باخبار دار المصطفى، ج 4، ص 1130. 
8- فروع کافى، ج 7، ص 48، ح 5; بحارالانوار، ج 43، ص 235،ح 1. 
9- وفاء الوفا، ج 3، ص 990 و 825. 
10- تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج 3، ص 173 - 175. 
11- فروع کافى، ج 7، ص 47 و 48، ح 1 - 4. 
12- تاریخ المدینة المنوره، ج 1، ص 174. 
13- بحارالانوار، ج 22، ص 299. 
14- همان. 
15- تاریخ المدینة المنوره، ج 1، ص 174; بحارالانوار، ج 22،ص 299. 
16- بحارالانوار، ج 22، ص 300. 
17- همان. 
18- معجم معالم الحجاز، ج 8، ص 309. 
19- وفاءالوفا، ج 4، ص 1291. 
20- تاریخ المدینة المنورة، ج 1، ص 173; بحارالانوار، ج 22، ص 299; وفاءالوفا، ج 4، ص 1291. 
21- همان. 
22- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادى، ج 7، ص 7 -26.

منبع: فصلنامه  فرهنگ کوثر - شماره 8