با تولد این بانو، پدر شادمانی کرد، به مردم ولیمه داد، دست های فاطمه را غرق بوسه ساخت، وی را چون گوهری گرانبها در بهترین جایگاه خانه اش جای داد، فاطمه را چون گل می بویید و او را مادر خویش نامید. 

فاطمه را می توان به تنهایی و جدا از وابستگی های ارزشمندش، به عنوان شخصیتی برجسته و اسوه ای وارسته مورد توجه قرار داد و ارزش های آسمانی در خلق و خویش را بررسی و بازکاوی کرد. در میان خانواده وحی ، نقش فاطمه از چنان عظمتی برخوردار است که می تواند انعکاس دهنده تمامی توجهات حضرت محمد(صلی الله علیه و اله) به آن صدیقه طاهره باشد. زاده شدن در خانه ای که باران نورانی وحی بر آن می بارید و پرورش یافتن در فضای توحید و عبودیّت، پیمان بستن با مردی که تمامی فضایل برتر و معنویت های انسانی در وجودش تجلّی دارد، حضرت فاطمه را یکی از محورهای اساسی درک اسلام و به خصوص تشیع قرار داده است.سختی های جانکاه دوران اقامت در مکه و همراهی و همدلی با رسول وحی، مهاجرت به مدینه برای بنیان گذاری جامعه ای توحیدی و زندگی مشترک با جانشین راستین واپسین پیامبر، زهرای اطهر را تجسّم عینی بانویی ساخت که مکتب اسلام باید پرورش می داد.

او در راه پاسداری از قرآن و سنت نبوی، رنج های فرساینده ای را بر خود هموار ساخت. در همان فاصله اندکی که پس از رحلت پیامبر زنده بود، تمام توان خویش را به کار گرفت تا چراغ رسالت در برابر انبوه طوفان های مسموم و خطرناک که وزیدن آغاز کرده بود، به خاموشی نگراید و پس از رسول اکرم(صلی الله علیه و اله)، اولین فرد از خاندان عصمت و طهارت بود که به حضرتش پیوست؛ چرا که جان او با جان پیامبر جدا نبود و پدر او را پاره ای از وجود خویش معرفی کرده بود.این بانو در طول عمر مبارک خویش اقامت گا ه ها ، کوچیدن ها و مسافرت های کوتاهی داشت که در این نوشتار نگاهی کوتاه بدان ها خواهیم کرد. 

کانون شکوفایی

خانه حضرت محمد و خدیجه محل نزول وحی بود و از آنجا نهضت نبوی و توحید گسترش می یافت. حضرت زهرا(سلام الله علیها) در 20 جمادی الثانی سال پنجم بعثت در این خانه به دنیا آمد. در هنگام ولادتش نوری خانه های مکه را درخشان ساخت و مولود بر لب شکر خدا می راند.(1)

رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) با ولادت فاطمه، سجده شکر به جای آورد و چون حق تعالی به او خبر داده بود که عترتش همه از فاطمه به جهان پدیدار می گردند، او را بیش از همه ی فرزندانش دوست داشت.(2) رسول خدا به تربیت او توجّهی ویژه مبذول می کرد. روزهای کودکی زهرا با اوج بحران ها و مرارت ها مصادف بود. هر لحظه خبری تلخ از شکنجه یاران رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) به این خانه می رسید. فشار هایی سخت و تهدید های نگران کننده، قلب مهربان اهل این خانه را به درد می آورد. منزل مزبور را حضرت محمد(صلی الله علیه و اله) برای خدیجه تهیه کرد. او در محله ای بود که در گذشته به آن کوچه عطار ها می گفتند. فاطمه و پدر و مادرش، تا زمان هجرت در این خانه سکونت داشتند؛ مکان مبارکی که بارها در آن فرشته وحی بر پیامبر نازل شد و به دلیل همین قداست، به صورت مسجدی در آمد(3) و به سبب ارزش معنوی و قداست آن، بارها در طول تاریخ همزمان با تعمیر و توسعه مسجد الحرام، مرمت شد.

ابراهیم رفعت پاشا در اثر معروف خود نوشته است: خانه خدیجه دختر خویلد یا زادگاه فاطمه، در کوچه الحجر شهر مکه قرار دارد. ده متر طول و چهار متر عرض دارد. در این خانه سه در وجود دارد. یک در برای اتاق کوچکی است که مختص عبادت پیامبر بود و در آنجا وحی بر ایشان نازل می شد. در دیگر برای اتاقی مستطیل شکل است و در وسط آن اتاقکی ساخته اند که محل تولد فاطمه(سلام الله علیها) است. 

رفعت پاشا اضافه می کند: اگر دقت کنی، جز سادگی در این خانه نخواهی یافت؛ خانه ای که چهار اتاق داد که سه اتاقش اندرونی است و اتاق چهارم برای مراجعین بود.(4) امیر مصر در عصر حکمرانی عباسیان برای این خانه تعمیراتی انجام داد و بعدها سنگ نوشته هایی هم برای این مکان تدارک دیدند مبنی بر اینکه آنجا جایگاه و زادگاه فاطمه است و برایش موقوفاتی هم قرار دادند. سلطان سلیمان عثمانی هم در سال 935 هجری به مرمت آن مبادرت کرد.(5) 

با کمال تأسف با روی کار آمدن وهّابیان و حاکمیت جابرانه آنان بر حرمین شریفین، نه تنها به احیا و ترویج این بنای ارزشمند توجهی نشد، بلکه از همان روزهای اول سلطه آنان، این مکان ویران گردید.(6)

محاصره اقتصادی

در سال هفتم بعثت که فاطمه زهرا(سلام الله علیها) دو بهار معطر را سپری کرده بود، مشرکان مکه پیمان محاصره اقتصادی علیه پیامبر و یارانش را امضا کردند و آنان به همراه بنی هاشم به دره ای به نام شعب ابی طالب پناهنده شدند. این تبعید و سکونت اجباری که سه سال به طول انجامید، برای همه محاصره شوندگان مشقّت زا بود. در این میان، کودکان بیش از دیگران، از گرسنگی رنج می بردند. خدیجه نیز که این دختر آسمانی را پرورش می داد و از جانش، گرامی تر می داشت، از بی غذایی فرزند در سوز و گداز بود. گاهی طفل از شدت گرسنگی به مادر و گاه به دامن پدر پناه می برد. در یک از روزها که دیگر این وضع رمقی برای این نوباوه نگذارده بود، طفل به سوی پدر رفت و با صدایی ضعیف و دلخراش گفت: گرسنه ام. مشاهده این منظره نگران کننده، برای پدری که تدارک غذا از مسیر عادی برایش میسر نبود، بسیار تأثر آور می نمود. در این حال، رسول خدا(صلی الله علیه و اله) با دیدن این وضع، سخت ناراحت گردید و ناگزیر از نیروی آسمانی و ولایت تکوینی بهره برد. او دست مبارک را بر سینه فرزند محبوبش نهاد و سر را به جانب آسمان بلند کرد و فرمود: "اللهم مشبع الجاعه و رافع الوضعه لاتجع فاطمه؛ ای پروردگار متعال! ای سیر کننده گرسنگان! دخترم فاطمه را گرسنه مگذار". عمران بن حصین که یکی از شاهدان این ماجرا بود، می گوید: ناگهان مشاهد کردم بلافاصله زردی چهره زهرا بر طرف شد و گونه های مبارکش گلگون گشت. از خود آن بانو هم نقل شده که فرموده اند: بعد از آن دعای پدرم، هرگز گرسنه نشدم.

به هر حال، زهرای عزیز سه سال از بهترین ایام کودکی خود را در شعب ابی طالب و با تحمل شرایط سخت و طاقت فرسا و جانکاه گذرانید. او در سنگلاخ های این درّه، درس شکیبایی و پایداری را آموخت و طعم تلخ گرسنگی را هم چشید.

درّه یا شعب ابی طالب نزدیک کوه ابوقبیس قرار دارد که اینک کتابخانه مکه را در آن ساخته اند. در سال 1399 قمری کسانی که می خواستند شارع غزّه را وسعت دهند، این مکان را که یادآور پایداری پیروان مکتب وحی بود، تخریب کردند(7). و جایی را که اکنون به نام شعب ابی طالب معروف است و در آن سوی پل حجون قرار دارد و گورستان عمومی است، نمی توان شعب ابی طالب نامید.(8)

بعد از این تنگناها، روزگار شادمانی برای فاطمه پدیدار گشت، اما دریغا که ایام سرور برای وی دوامی نداشت و ابتدا عموی مهربانش ابوطالب و به فاصله کوتاهی مادر عزیزش، به سبب سختی هایی که در این شعب کشیده بودند، رحلت کردند.(9) 

آن بانوی بزرگ در فتح مکه هم حضور داشت. امّ هانی خواهر حضرت علی(علیه السلام) می گوید:

در روز فتح مکه، دو تن از خویشان مشرک شوهرم را پناه دادم و در حالی که آنان در خانه ام به سر می بردند، ناگهان برادرم علی آمد و بر آنها شمشیر کشید که من اجازه ندادم و خود را به خیمه گاه رسول الله در بطحا رسانیدم، ولی آن حضرت را نیافتم، اما مشاهده کردم که فاطمه زهرا در اقامتگاه پدر است. ماجرا را نقل کردم. دیدم فاطمه از همسر خود قاطع تر است و با شگفتی گفت: تو هم باید مشرکان را پناه دهی؟ در این لحظات حضرت محمد(صلی الله علیه و اله) آمد و از ایشان برای آن دو نفر امان طلبیدم که پیامبر پذیرفت. سپس به فاطمه فرمود: آبی را برای او فراهم کند. تا هنگامی هم که هند همسر ابوسفیان و دیگر زنان مشرک برای پذیرش اسلام و بیعت با پیامبر به حضور آن وجود مبارک رسیدند، حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) در مکه حضور داشت.(10)

در روز شنبه 25 ذیقعده سال دهم هجرت پیامبر از مدینه حرکت کرد و در ذی الحلیفه، احرام بست . عده زیادی برای این مراسم که به حجه الوداع موسوم گردید، خود را مهیا کردند. همسران پیامبر نیز در این سفر، شوهر را همراهی می کردند. آنها بر هودج هایی سوار بودند. حضرت فاطمه زهرا نیز با آنان بود و در این سفر عبادی، به دستور پیامبر مناسک حج را انجام داد و خانه خدا را زیارت کرد. حضرت علی(علیه السلام) نیز که به تازگی از مأموریت یمن بازگشته بود، در ایام حج به مکه رسید و همسر را در آنجا ملاقات کرد.(11) پس از این مراسم باشکوه، نبی اکرم در اجتماع بزرگی به فرمان خداوند، حضرت علی(علیه السلام) را به امامت و جانشینی خویش برگزید. با توجه به حضور فاطمه در حجه الوداع، با اطمینان می توان گفت آن بانوی گرانقدر در مراسم با افتخار غدیر خم حضوری معطر داشته است.(12)

مهاجرتی سرنوشت ساز

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) به فرمان خدا تصمیم گرفت شبانه مکه را ترک گوید. این شب به لیله المبیت شهرت یافت. رسول خدا(صلی الله علیه و اله) به علی(علیه السلام) دستور داد تا به فرمان خداوند در بستر او بخوابد و خود مهیای عزیمت شد. حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) نیز در این اوضاع بحرانی، در خانه ماند و هر لحظه در انتظار هجوم خائنانه دشمن به سر برد. با وجود آنکه او هشت سال و نه ماه داشت، ولی چنین موقعیت حساس و پر خطر را درک کرد و از خشونت و سنگدلی کوردلان آگاهی داشت. آن شب را دخت سرافراز پیامبر با توکل و اعتماد به خداوند به سحر آورد. نزدیک سپیده دم، تباهکاران همچون گرگ های گرسنه با شمشیر های آخته، به محل سکونت وی و خانه پدرش هجوم آوردند و به سوی محل استراحت پیامبر رفتند، اما ناگهان با قهرمان توحید حضرت علی(علیه السلام) رو به رو شدند و تمام نقشه هایشان نقش بر آب شد.

علی(علیه السلام) به دستور پیامبر امانت های مردم را به صاحبانشان رد کرد و پس از سه روز مصمم شد خاندان پیامبر و برخی از مسلمین را به مدینه کوچ دهد. ابو واقد لیثی که حامل نامه ای از سوی پیامبر برای علی بود و مأمور شده بود از دهکده قبا به مکه بیاید، با رسیدن به این شهر، به فواطم ثلاث( فاطمه زهرا، فاطمه بنت اسد و فاطمه دختر زبیر بن عبدالمطلب) اطلاع داد که مهیای سفر شوند. حضرت علی(علیه السلام) برای این بانوان هودجی همراه با مرکبی فراهم ساخت. آنان شبانه از مکه بیرون آمدند و ابوواقد و ایمن بن امّ ایمن، شتر فواطم را می راندند. کاروان کوچک همچنان جلو می رفت و علی(علیه السلام) مراقبت کامل هودج فواطم را عهده دار بود، تا آنکه به محلی به نام ضجنان رسیدند. حارث بن امیّه که با هفت سوار آنان را تعقیب کرده بود، بدین جا که رسید، راه را بر علی و همراهان بست و چون خواست ایشان را برگرداند، امیرمؤمنان چون شیری خشمگین به مقابله با آنان برخاست و یکی از آنها را به هلاکت رسانید و دیگران هم گریختند.

مهاجران به راه خود ادامه دادند و در قبا که پیامبر دوازده روز در آن توقف کرده بود، به رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) و دیگران پیوستند. ربیع الاول سال سیزدهم بعثت، زمان توقف در این دهکده است. وقتی که دیدگان فاطمه زهرا بر سیمای پدر افتاد، غم از دلش برفت و دیگر ایام فراق را پایان یافته تلقی کرد. در این هجرت، حضرت زهرا به اتفاق دو بانوی مهاجر، مسیر طولانی مکه تا مدینه را که 468 کیلومتر بود، در زیر آفتابی سوزان طی کرد و روز پنجشنبه 15 ربیع الاول (هفتم مهرماه) در قبا که در شش کیلومتری مدینه قرار داشت، به خانه سعد بن خثیمه از اصحاب پیامبر وارد شد. خانه وی مجاور رکن غربی و جلو مسجد قبا قرار داشت. خانه دیگری که فاطمه در قبا، توقف کوتاهی در آن داشت، مربوط به کلثوم بن هدم بود. متأسفانه این دو خانه هم به دست حکّام آل مسعود به ویرانه ای تبدیل شده اند. محمدباقر نجفی می نویسد: این دو بنای قدیمی که مجاور یکدیگرند و هر یک گنبدی رفیع دارند، با توجه به اینکه رفعت پاشا در کتاب مراه الحرمین این بنا را وصف کرد و نیز از تحقیقات عینی و محلی حقیر در دهکده قبا، معلوم می شود که معماری بنا از هنرهای دولت عثمانی است و آنجا خانه سعد بن خثیمه یا در زبان اهل قبا، بیت فاطمه است.(13) نایب الصدر شیرازی نیز که به سال 1305 ه.ق از این دو بنا دیدن کرده، می گوید این دو بنا کاملاً مخروبه اند و تنها گنبدهایشان افراشته است.(14)

به هر ترتیب، پیامبر پس از ورود به مدینه در خانه ابوایوب انصاری فرود آمد و پس از مدتی اقامت در آن، به خانه ای که در کنار مسجد تدارک دیده شده بود، رفت و در این اوقات فاطمه با او بود.(15)

منزل ابو ایوب دو اتاق بیشتر نداشت که پیامبر و زهرا و دیگران دختران در یک اتاق (حجره پایین) و ابوایوب و مادرش در بالاخانه جای گرفتند. پیامبر در انبار خرما که مجاور این منزل بود، نماز می گزارد. پس از چندی، رسول الله قطعه زمینی را که در آن حوالی بود، از دو جوان یتیم خرید و به کمک مسلمانان مسجدی در آن بنا کرد و در کنار آن منزلی برای خویش تدارک دید و از خانه ابوایوب به آنجا نقل مکان کرد. 

می گویند فاطمه که تا آن زمان همراه مادر امیرالمؤمنین در خانه ای مجاور مأوای ابوایوب سکونت داشت، به مکان جدید آمد، ولی برخی گفته اند او با پدرش زندگی می کرد و از هم جدا نبودند.(16)

در دامنه کوه اُحُد

حضرت فاطمه در روزهای جنگ هم از پدر دفاع و مراقبت می کرد. هنگامی که جنگ احد پایان گرفت، پیامبر با دندان شکسته و پیشانی مجروح هنوز در میدان حضور داشت. فاطمه با سرعت از خانه به سوی احد آمد و با اینکه نوجوانی بیش نبود، مسیر بین مدینه تا این کوهستان را با پای پیاده و شوق زیاد طی کرد. صورت پدر را شست و خون از چهره اش زدود، اما زخم پیشانی همچنان خونریزی داشت. او قطعه حصیری را سوزانید و خاکستر آن را بر جای این زخم ریخت و بدین گونه خونریزی را بند آورد. شگفت آنکه این دختر برای نبردی که روز بعد اتفاق می افتاد، سلاح پدر را مهیّا می ساخت. آن روز پیامبر(صلی الله علیه و اله) و علی(علیه السلام) شمشیرهای خود را به فاطمه دادند تا آنها را بشوید.(17)

حضرت فاطمه(سلام الله علیها) هر هفته دو بار: دوشنبه و پنجشنبه، بر مزار شهیدان اُحُد می رفت و اشاره می کرد که اینجا رسول خدا(صلی الله علیه و اله) با مشرکان می جنگیده اند. محمود بن لبید می گوید: وقتی پیامبر رحلت کرد، فاطمه کنار قبر حمزه(علیه السلام) می ایستاد و می گریست. در یکی از روزها به کنار قبر حمزه رفتم. دیدم فاطمه می گرید. او را به حال خود واگذاشتم تا آرام گرفت. پس به حضورش رفتم و سلام کردم و گفتم: ای سرور زنان! سوگند به خدا با این سوز و گداز، بندهای دلم پاره شد. فرمود ای ابوعمرو! سزاوار است که گریه کنم؛ چرا که بهترین پدران را از دست داده ام. آه چقدر مشتاق دیدار اویم!

در جنگ احزاب که از پررنج ترین غزوات بود، فاطمه در کنار پیامبر قرار گرفت و برای پدر که چند روز گرسنه مانده بود، غذایی ساده آورد. در فتح مکه هم برایش خیمه افراشت و آب برای شستشو و غسل مهیا کرد تا پیامبر گرد و غبار را از تنش بشوید و لباس پاکیزه ای بر تن کند و رهسپار مسجد الحرام شود.(18)

منزل مبارک

سرانجام حضرت علی(علیه السلام) از پیامبر، زهرا را به عنوان همسر خویش خواستگاری کرد که مورد پذیرش آن حضرت قرار گرفت. رسول الله به امیرمؤمنان(علیه السلام) فرمود: در همین حوالی منزلی تهیه کن تا همسرت را ببری. 

علی عرض کرد: یا رسول الله! در این نزدیکی جز منزل حارثه بن نعمان، مکان مناسب دیگری نیست. فقط منزل او خالی و آماده است. رسول الله(صلی الله علیه و اله) فرمود: همه منزل های وی را برای صحابه گرفته ایم و دیگر خجالت می کشیم از او خانه ای بخواهیم. این مطلب به گوش حارثه رسید. خدمت پیامبر آمد و عرض کرد: " یا رسول الله(صلی الله علیه و اله) انا و مالی لله و لرسوله؛ ای پیامبر! من و اموالم به خدا و رسولش تعلق داریم". بدین گونه حارثه منزل را در اختیار مولای پرهیزگاران نهاد و قرار شد مقدمات مجلس عروسی فراهم شود. علی(علیه السلام) اتاق برترین بانوی دنیا را آراست، اما با امکاناتی بسیار ساده. آن حضرت کف اتاق را با شن های نرم فرش کرد و چوبی را برای آویختن مشک بر دیوار اتاق نصب کرد، سبو و کوزه آبی فراهم آورد و چوبی به عنوان جالباسی از این سوی تا آن طرف دیوار نصب کرد، آن گاه کف اتاق را با پوست گوسفند پوشانید و بالشی از لیف خرما در کنارش قرار داد.(19) حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) سه روز پس از مراسم عروسی، به دیدن عروس و داماد آمد. چون هوا سرد بود، آن دو زیر عبایی بودند. پیامبر نیز از شدت برودت هوا به آن جمع پیوست. آن گاه به علی(علیه السلام) فرمود تا کوزه آبی بیاورد. نبی اکرم بر آن آب نگریست و دعایی خواند. جرعه هایی از آب آن ظرف را خود نوشید و مقداری را به فاطمه و علی داد و قدری بر سر و سینه علی(علیه السلام) ریخت و از خداوند خواست تا هر بدی را از او دور گرداند.

خانه حارثه در محله بنی النجار قرار داشت و به خانه پیامبر نزدیک بود؛ تا اینکه در کنار بیت رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) خانه ای برای این زوج آسمانی ساخته شد و تا پایان زندگی مشترک در آن ساکن بودند. خانه ای که به فاصله چندی از ازدواج علی(علیه السلام) با فاطمه(سلام الله علیها) در اختیار آن دو قرار گرفت، شامل اتاق گلینی بود که سقف آن را با چوب درخت خرما و حصیر پوشانده و آن را گل اندود کرده بودند. فاصله سقف تا کف به اندازه ای بود که دست به راحتی به سقف می رسید، اما از صفایش نور خدا جلوه گر بود و قرآن در معنویت و فضیلت آن فرمود: )فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدوّ و الاصال(.(20) وقتی این آیه نازل شد، از پیامبر پرسیدند : آیا خانه فاطمه و علی از این نوع خانه هاست؟ فرمودند: بلکه مسکن آنان از با فضیلت ترین خانه هاست.(21)

اتاق پیامبر با این بیت، یک دیوار فاصله داشت و هر وقت محل زندگی رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) روشن می شد، خانه زهرا و علی هم درخشان می گردید و به همین دلیل وقتی جبرئیل نازل می شد، می فرمود:"السلام علیکم یا اهل بیت النبوه". از این درود می توان فهمید که آن خانه با محل سکونت پیامبر فاصله ای نداشته است.(22)

جابر بن عبدلله انصاری می گوید: روزی پیامبر به خانه دخت گرانمایه اش می رفت و من نیز همراه او بودم. هنگامی که به درب سرای فاطمه رسیدیم، آن حضرت دست بر در نهاد و آن را گشود و با صدای رسا فرمود:"السلام علیکم". فاطمه جواب سلام پدر را گفت و چون نبی اکرم فرمود: اجازه دهید داخل شوم، فاطمه گفت: افتخار دهید ای سفیر خدا! و پس از اینکه پیامبر برای خود و همراهش سه بار اجازه ورود گرفت، آن گاه به حریم معنوی دختر دلبندش گام نهاد.(23) 

امام دوم و امام سوم در این خانه دیده به جهان گشودند و بانویی چون زینب کبرا در این مکان بالید و به شکوفایی رسید. فاطمه بخشی از این مکان را به عبادت و راز و نیاز با خدا اختصاص داد. امام حسن مجتبی(علیه السلام) می فرماید: شب جمعه ای دیدم که مادرم تا صبح مشغول نماز و عبادت بود و دائماً رکوع و سجود می گزارد تا سپیده صبح نمایان گشت. شنیدم که مؤمنین را یک یک نام می برد و دعا می کند، اما برای خودش دعایی نکرد. عرض کردم: مادرجان! چرا برای خودت دعا نمی کنی؟ فرمود: "یا بنیّ الجار ثم الدار؛ فرزندم! اول همسایه، بعد خانه".(24)

خانه فاطمه و علی در کنار مسجد پیامبر بود و در آن به سوی مسجد گشوده می شد. خانه عده ای دیگر از یاران پیامبر نیز چنین ویژگی ای را داشت. روزی پیامبر فرمان داد تمام در هایی که به سوی خانه خدا باز می شوند، بسته شوند، جز در خانه فاطمه و علی. وقتی علّت این وضع را از رسول الله پرسیدند، فرمودند: من چنین تصمیمی را نگرفتم، بلکه این کار به فرمان خداست.(25)

بعد از نزول آیه تطهیر(26)، آن گونه که نُه نفر از صحابه نقل کرده اند، رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) هر روز صبح تا زمان رحلتش هنگام خروج از منزل که برای اقامه نماز صبح به مسجد تشریف می بردند، قبل از اقامه نماز به در این خانه می آمدند و می فرمودند:" السلام علیکم یا اهل البیت انّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیر". برخی راویان افزوده اند: تا یک سال شخصاً شاهد این ماجرا بوده اند.(27) 

امّا تاریخ گواه است که به فاصله ای اندک پس از رحلت رسول خدا، علی رغم همه این سفارش ها و تأکیدهای آن حضرت بر اهل بیت، چگونه با آنان برخورد شد. این خانه شاهد است که بهترین بانوان عالم، پشت در آتش گرفته به وسیله خلیفه دوم، چگونه مجروح شد و چه سان فرزندش سقط گردید.

منزل زهرا(سلام الله علیها) از دو طرف دو درب داشت. یکی داخل مسجد، و دیگری در کوچه مجاور باب جبرئیل. مردم در هنگام نماز که به مسجد می آمدند، از جلوی در خانه فاطمه عبور می کردند و در نیم سوخته و تیره رنگ این مکان را می دیدند که همچون تابلویی رنگین، نقش مظلومیت حضرت فاطمه بر آن ترسیم شده بود، به ویژه اگر توقف مختصری در آنجا می کردند و ناله های دلخراش را می شنیدند، در برابر این وضع سؤال هایی را مطرح می کردند. زمزمه ها و نگاه های مردم، بیش از پیش چهره واقعی خلیفه وقت را افشا می کرد. 

آری، خانه ای که محل نزول وحی بود و پیامبر و جبرئیل بدون اجازه صاحبش به آن وارد نمی شدند، با کمال تأسف پس از رحلت پیامبر چنین مورد هجوم قرار گرفت. این خانه نیز با روی کار آمدن وهابیون مورد بی توجهی و فراموشی قرار گرفت و از تخریب و ویرانگری مصون نماند.

باغ و بوستان فاطمه

فدک در یک منزلی خیبر و 140کیلومتری مدینه قرار داشت که اکنون در عربستان به نام حائط و حویط شناخته می شود. یهودیان ساکن در این روستای سرسبز، با دریافت خبر پیروزی سپاه اسلام در خیبر به شدت ترسیدند و برای عقد قرارداد صلح، شخصی را نزد پیامبر فرستادند و فدک را به رسول الله واگذار کردند و این آبادی جزء اموال پیامبر به شمار می رفت؛ زیرا بدون خونریزی و جنگ به دست آمده بود و چون آیه )وَ آتِ ذَا الْقُرْبى((28) نازل شد، آن حضرت فدک را به فاطمه واگذار کرد. فاطمه درآمد قابل توجه این دهکده را در راه خدا خرج می کرد و به بینوایان می داد و ایتام بنی هاشم را از آن برخوردار می ساخت و بدین گونه اموال فناپذیر دنیا را با انفاق در راه خدا، ارزشمند و جاویدان می ساخت. بعد از رحلت رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) و پس از ماجرای سقیفه، فرمان مصادره فدک صادر شد و کارگزاران و وکیلان فاطمه را از این مزرعه بیرون و افراد دیگری را به جای آنان منصوب کردند.(29)

فاطمه احساس کرد دستگاه خلافت می خواهد با قطع این درآمد و وارد ساختن فشار اقتصادی نفوذ اجتماعی و سیاسی ولایت حضرت علی(علیه السلام) را کم کند و از این جهت، نباید در برابر این تجاوز خاموش بماند. پس نخست به نزد اولین خلیفه رفت و با بحث و استدلال از حق خویش دفاع کرد و چون دلایل او درست بود، ابوبکر نوشته ای در این باره صادر کرد و به دست زهرا داد، ولی عمر چون از ماجرا با خبر شد، نوشته را پاره کرد. فاطمه گرچه ناراحت شد، ولی به مبارزات خود ادامه داد. آن حضرت به مال فناپذیر دنیا رغبتی نداشت، اما نتوانست این کار خلاف را تحمل کند. لذا مصمم شد به مسجد برود و در حضور مردم حقانیت خود را به اثبات برساند. نطق آتشین زهرا که در مسجد و از پشت پرده با کمال شجاعت صورت گرفت، ضمن آنکه نقشه های غاصبان خلافت را فاش ساخت، فضایل و کمالات او را تثبیت کرد. خلیفه در مقابل منطق نیرومند فاطمه، حربه عوام فریبانه ای را به کار برد و گفت: از پدرت شنیدم که می فرمود: ما پیامبران میراثی چون طلا و نقره و ملک به ارث نمی گذاریم و جز علم و معرفت چیزی نداریم و روا نیست با دستور آن حضرت مخالفت شود. فاطمه هم با توجه به آیات قرآن، جواب ظاهر سازی و عوام فریبی وی را داد و گرچه ابوبکر در برابر زهرا ایستاد و فدک را برنگرداند، اما دختر پیامبر توانست ستمکاری دستگاه خلافت، و حقانیت خودش را به اثبات رساند و فدک برای زمامداران وقت به سان استخوانی در گلویشان گیر کرد و یکی از نقاط ضعف دستگاه خلافت با موضوع فدک مشخص می شد.(30) 

شخصی به نام مخیریق در غزوه احد به شهادت رسید. طبق وصیت وی، رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) اموالش را تحویل گرفت. دارایی غیر منقولش شامل هفت بوستان و مزرعه آباد بود. تولیت این بوستان ها بعد از پیامبر بر عهده فاطمه قرار گرفت. از آن پس، سرپرستی این موقوفات در دست اولاد فاطمه بود؛ تا آنکه بنی عباس آن را تصرف عدوانی کردند. امروزه این میراث نبوی را از صورت اصلی خارج و ویران کرده اند و به جای آن مراکز تجاری، هتل و آپارتمان ساخته اند. فاطمه از مزرعه و نخلستان کتیبه که بدون خونریزی به دست آمده و سهم پیامبر شده بود نیز بهره داشت؛ اگر چه با رحلت پیامبر، فاطمه را از این سهم نیز محروم کردند.(31)

بیت الاحزان

تا هفت روز بعد از رحلت رسول اکرم(صلی الله علیه و اله)، فاطمه از خانه بیرون نیامد. در روز هشتم به عنوان زیارت مرقد پدر با گریه و زاری از منزل به سوی محل دفن نبی اکرم(صلی الله علیه و اله) روانه شد. همین که چشمان او به مرقد پدرش افتاد، از حال رفت و خود را روی قبر افکند. زنان مدینه به سویش شتافتند، آب بر صورتش ریختند، تا آنکه به هوش آمد. این بار نیز اشعاری را خطاب به پدر زیر لب زمزمه کرد و باز هم ناله جانسوزی از اعماق دل برکشید. آن گاه زهرا(سلام الله علیها) به سوی خانه رفت و در غم فراق پدر و مظلومیت همسرش علی(علیه السلام). شب و روز می گریست و دیگر خنده بر لبانش نقش نبست. اندوه جانکاه و مصیبت باری چون ارتحال پدر از یک سو، و جسارت ها و گستاخی های منافقان و آزار و اذیت هایی که غاصبان خلافت به ساحت امامت و ولایت وارد می کردند، فاطمه را چنان متأثر کرده بود که دیگر از گریه کردن باز نمی ایستاد و همواره دلش سوزان بود و هر ساعت حال و اغما و بیهوشی به وی دست می داد. سرانجام آنان که این گوهرافشانی را افشای حقایقی می دیدند و احساس می کردند با استمرار این روند، موقعیتی تهدیدآمیز خواهند داشت، عده ای را به در خانه علی(علیه السلام) فرستادند تا نزد وی از گریه های فاطمه شکوه کنند. این افراد که شاید از حقیقت موضوع آکاهی نداشتند و مقاصد مغرضان را نمی دانستند، این درخواست را پذیرفتند و به سوی آن منزل نورانی رفتند و به امام متقین عرض کردند: شبانه روز فریاد لخراش و ناله جانکاه فاطمه در گوش ما طنین انداز است و ما نه شب آرام داریم و نه روز. آمده ایم تمنا کنیم که وی یا شب آرام باشد و یا روز. حضرت علی(علیه السلام) تقاضای آنان را نپذیرفت، ولی فاطمه که متوجه هیاهوی افراد جلوی در خانه شده بود، از شوهر ماجرا را پرسید و چون متوجه شد بر ناله هایش معترض اند، در ظاهر به عنوان واکنش در برابر شکایت ها و در باطن برای تشدید امر مبارزه خود، روزها دست حسنین (علیه السلام) را می گرفت و از خانه بیرون می آمد و در انتهای بقیع، کنار جاده، در سایه بوته خاری می نشست و به گریه مشغول می شد. کاروانیان که از آنجا عبور می کردند، در همان ابتدا متوجه گریه های فاطمه می شدند و به ستم دستگاه خلافت پی می بردند.

دشمن که مشاهده می کرد فاطمه با ندبه ها و سخنان آتشین خود، دل ها را می سوزاند و در قلب ها جای می گیرد، با حالتی از بغض و عداوت، شبانه گیاهی را که فاطمه از سایه اش استفاده می کرد، برکند تا شاید بتواند رفت و آمد فاطمه را به سوی دروازه مدینه قطع کند، ولی زهرا با این کار از هدف خویش دست برنداشت و بلافاصله امیرمؤمنان(علیه السلام) سایه بانی از چوب در همان جا برای همسر خویش ترتیب داد. این مکان بعدها به بیت الاحزان و خانه اندوه موسوم گردید و حزن و اندوه فاطمه در چنین جایی چنان تأثیرگذار بود که مردم مدینه را هم به شیون و زاری وامی داشت.(32)

در اینکه مکانی تحت این عنوان وجود داشته و مورد زیارت و عنایات مسلمانان بوده، تردیدی نیست، اما در موقعیت دقیق آن سخنان گوناگونی نقل شده است. برخی آنجا را آرامگاهی پنداشته اند، ولی تمام موضعی که به عنوان"بیت الاحزان" شناخته شده، در حال حاضر ویران گردیده است. در پاره ای منابع آمده که این محل همان مسجد فاطمه است که در برابرش، آرامگاه امام حسن(علیه السلام) و عباس عموی پیامبر قرار دارد، اما مؤلف مراه الحرمین می گوید: در موضع بقیع گنبدی است که قبه الحزن نامیده می شود. می گویند اینجا خانه ای است که دختر پیامبر بعد از رحلت پدرش بدان پناه برد و مدام در آنجا اندوهگین بوده است.(33) 

سمهودی نیز یادآور می شود: آنجا به "بیت الاحزان" مشهور است و همان محلی است که به مسجد فاطمه معروف است.(34)

علی بن موسی نیز در کتاب خود می نویسد: گنبدی است که چیزی درون آن دیده نمی شود و به "قبه الاحزان" موسوم است و شیعیان در موسم حج آنجا را زیارت می کنند.(35)

برخی گفته اند این مکان با مسجد فاطمه متفاوت است و این مسجد در شمال غربی مدینه قرار دارد و جزء مساجد سبعه است که مکانی است سفید رنگ و بدون سقف، و به صورت یک چهار دیواری با مساحت حدود هفت متر مربع است.

مدفن و مزار

فاطمه به علی سفارش کرد که قبرش را پنهان و مزارش را بی نشان سازد تا دلیل و شاهدی بر ستم های روا شده بر او باقی گذارد و مخالفت و مبارزه خویش را با غاصبان و خلافکاران جاوید سازد. آن حضرت نیز وی را شبانه دفن کرد و موضع قبرش را پنهان ساخت. در مورد محل دفن آن بانوی دو سرا چهار قول وجود دارد:

1. برخی مزارش را در بقیع می دانند؛ از جمله اربلی در کشف الغمه و سیدمرتضی در عیون المعجزات. اهل سنت نیز بر این باورند. آنان مزاری را که در کنار مرقد چهار امام قرار دارد، مدفن فاطمه زهرا(سلام الله علیها) می دانند. علامه مجلسی می نویسد: چون علی، فاطمه را به مصلّا آورد و نماز خواند، دست ها را به سوی آسمان بلند کرد و گفت پروردگار! اینک فاطمه دختر پیامبر توست که او را از ظلمات دنیا به سوی نورانیّت آخرت حمل کردم. در این وقت منادی ندا در داد که بقعه بقیع، محل دفن است و به سوی آن بروید. وقتی امیرالمؤمنین به آنجا رسید، دید قبری ساخته و لحدی پرداخته اند. پس پیکر فاطمه را آنجا به خاک سپرد. 

ابن جوزی هم می نویسد: فاطمه در بقیع مدفون است و این مطلب را شاید از آنجا استفاده کرده اند که علی بن ابی طالب صورت چهل قبر جدید را در بقیع احداث کرد و چون مخالفان خواستند، قبور جدید را مورد تعرّض قرار دهند، آن حضرت عصبانی شد وآنها را تهدید به قتل کرد و با این وصف مشخص می شود که یکی از مزار ها به فاطمه تعلق دارد.

علامه نور الدین سمهودی می گوید: ارجح آن است که تربت شریفش در بقیع است.(36) ولی گفته اند قبری که در بقیع وجود دارد، قبر فاطمه بنت اسد است، نه حضرت فاطمه(سلام الله علیها).

2. عده ای چون ابن سعد صاحب طبقات، خاطرنشان کرده اند که فاطمه در خانه عقیل دفن شده است.(37)

3. بعضی گفته اند آن بانو در روضه رسول خدا دفن است. مجلسی از محمد بن همام نقل کرده که وی گفت: علی، فاطمه را در روضه پیامبر مدفون ساخت، ولی آثار قبر را از بین برد. باز مجلسی از کنیز زهرا، فضه، نقل کرده است: در روضه پیامبر بر فاطمه نماز خواندند و او همان جا دفن شد. 

شیخ طوسی می گوید: از جمله شواهدی که می توان برای این احتمال اقامه کرد، حدیثی است که از رسول خدا(صلی الله علیه و اله) نقل شده است که فرمود: "بین قبر من و منبرم روضه ای از روضه های بهشت وجود دارد".

شاهد دیگر اینکه نوشته اند: علی در روضه نبی اکرم(صلی الله علیه و اله) بر فاطمه نماز خواند، سپس پیامبر را مخاطب ساخت و فرمود: سلام من بر تو و دخترت باد یا رسول الله که در جوارت دفن است.(38)

4. عده ای گفته اند: فاطمه را در خانه اش دفن کردند که قرائن و روایات زیادی این قول را تأیید می کند؛ از جمله اینکه حضرت علی پس از دفن بدن فاطمه، از جای برخاست و رو به قبر پیامبر گفت:" درود من و دخترت بر تو باد ای فرستاده الهی که اکنون دخترت در جوار تو فرود آمده است"، و می دانیم که خانه فاطمه در مجاورت روضه پیامبر قرار داشت.(39)

شیخ صدوق (م389) می نویسد: برایم ثابت شده که فاطمه را در خانه اش به خاک سپبرده اند و پس از آنکه مسجد را توسعه دادند، قبر آن بانو در مسجد واقع شد. من سالی که به سفر حج رفتم، در مدینه رو به سوی خانه فاطمه ـ که از استوانه رو به روی باب جبرئیل تا پشت خظیره مرقد نبوی است ـ کردم و در آنجا زیارت فاطمه را به جای آوردم.(40) سید محسن امین عاملی نوشته است: آن حضرت در خانه اش به خاک سپرده شدو به این قول به صواب نزدیک تر است.

شیخ طوسی یادآور می شود: قبر فاطمه را در خانه پیامبر می توانی زیارت کنی و برخی او را در خانه اش مدفون می دانند. این دو قول از نظر من، به هم نزدیک اند و بهتر است حضرت در هر دو مکان زیارت شوند، ولی روایت دفن فاطمه در بقیع از صحت دور است.(41)

پی نوشت ها: 

(1) . مناقب، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 357؛ کشف الغمه، علی بن عیسی اربلی، ج 2، ص 75.

(2) . فاطمه زهرا ، استاد توفیق ابوعلم، ترجمه علی اکبر صادقی، ص68.

(3) . الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج 2، ص40.

(4) . مراه الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ص189.

(5) . حرمین شریفین، دکتر حسین قره چانلو، ص106 ـ 107.

(6) . گنجینه های ویران، محمد عبایی خراسانی و سید رضا حسینی نسب، ص54.

(7) . معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث بلادی، دارمکه، ج5، ص56ـ57.

(8) . عرشیان، دکتر سید جعفر شهیدی، ص74.

(9) . تاریخ یعقوبی ، ج 2، ص35. 

(10) . المغازی، ج3، ص830 ـ850.

(11) . همان، ص1082 ـ 1087.

(12) . زندگانی حضرت فاطمه زهرا ، محمد قاسم نصیر پور، با مقدمه آیت الله مرعشی نجفی، ص69.

(13) . مدینه شناسی، محمد باقر نجفی، ج1، کتاب دوم، فصل اول، ص223.

(14) . تحفه الحرمین، نایب الصدر شیرازی، ص 251.

(15) . ناسخ التواریخ، سپهر، حضرت زهرا، ج 4، از کتاب دوم، ص 24ـ26.

(16) . زهرا مولود وحی، سید احمد علم الهدی، ص92ـ93.

(17) . المغازی ، ج1، ص290. 

(18) . زهرا برترین بانوی جهان، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، ص 28؛ بیت الاحزان، حاج شیخ عیاس قمی، ص227. 

(19) . فاطمه الزهرا من المهد الی اللحد، آیت الله سید محمد کاظم قزوینی، ص211.

(20) . نور/ 36.

(21) . در تفسیر الدر المنشور ذیل آیه مذکور ، این موضوع ذکر شده است.

(22) . فاطمه الزهرا سیده نساء العالمین، عماد الدین حسین اصفهانی (عمادزاده)، ص286.

(23) . الکافی، کلینی، ج 5، باب الدّخول علی النسّاء ، حدیث پنجم.

(24) . کشف الغمه ، علی بن عیسی اربلی، ج 2، ص94.

(25) . مستدرک، حاکم نیشابوری، ج 3، ص 125؛ صحیح ترمذی ، ج 2، ص301.

(26) . احزاب / 33.

(27) . فاطمه الزهرا، علامه عبدالحسین امینی، ص16 ـ 17.

(28) . اسرء/ 26.

(29) . شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 263و 267؛ تفسیر نور التقلین، ج 4، ص 272؛ سفینه البحار، ج 2، ص351.

(30) . ماجرای خطبه حضرت فاطمه در مسجد مدینه در اغلب کتب سیره آن حضرت آمده است.

(31) . قرب الاسناد، ص 160؛ بحارالانوار، ج 22، ص 296؛ فروع کافی، ج 2، ص 247؛ سنن ابی داوود، ج2، ص140.

(32) . مناقب ، ج 3، باب مناقب الزهرا، فصل فی سیرته، ص 341؛ بیت الحزان، ص223.

(33) . مرآه الحرمین، ج1، ص426.

(34) . وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ج2، ص918. 

(35) . وصف المدینه المنوره، علی بن موسی، ص11.

(36) . اخبار مدینه (خلاصه الوفاء باخبار دار المصطفی) ص291.

(37) .طبقات، ابن سعد، ج 8، ص 20؛ اخبار مدینه، ص 290.

(38) . بحارالانوار، ج 43، ص185.

(39) . نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص652، خطبه195.

(40) . من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج2، ص469 و 906.

(41) . بحارالانوار، ج 97، ص 196 ـ 197؛ فاطمه زهرا، علامه سید محمد حسین فضل الله، ص96.

منبع: فصلنامه فرهنگ کوثر 1386 شماره 69