وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ

کسانی هستند که از جان خود در راه رضای خدا میگذرند و خدا بر این بندگان مهربان است.

این آیه در مقابل آیه اول از آیات مورد بحث است, که آنجا هم می فرمود : ( و من الناس), و از این مقابله فهمیده می شود که وصف در این جمله نیز در مقابل وصف آن جمله است یعنی همانطور که مراد از جمله : و من الناس من یعجبک بیان این معنا است که در آن عصر و آن ایام مردی وجود داشته که به گناهان خود افتخار میکرده, و عزت میفروخته, و از خودش خوشش می آمده, و به ظاهر دم از صلح میزده, در حالی که در دل نقشه دشمنی می کشیده, مردی بوده که از رفتارش چیزی جز فساد و هلاک عاید دین و انسانیت نمی شده.

همچنین از جمله : و من الناس من یشری نفسه... , نیز فهمیده می شود در آن روز مردی وجود داشته که جز به پروردگار خود نمی بالیده, و جز به دست آوردن رضای خدای تعالی هیچ هدفی را دنبال نمی کرده, مردی بوده که رفتارش امر دین و دنیا را اصلاح می کرده, و به وسیله او حق احقاق میشده , و عیش انسانها پاکیزه می شده, و بشر از برکات اسلام برخوردار می شد.

با این بیان ارتباط ذیل آیه با صدر آن به خوبی روشن می گردد, و معلوم می شود که چرا در ذیل آیه فرموده : و الله رووف بالعباد, خدا نسبت به بندگان رووف است ؟ چون وجود چنین فردی در میان انسانها خود رافتی است از خدای سبحان به بندگانش آری اگر مردانی دارای این صفات بین مردم و در مقابل آن دسته دیگر از مردان منافق و مفسده جو وجود نداشتند, ارکان دین منهدم می شد, و در بنای صلح رشاد سنگی روی سنگ قرار نمی گرفت.

اما خدای تعالی همواره آن باطلها را به وسیله این حقها از بین برده, و افساد دشمنان دین را به وسیله اصلاح اولیاءش تلافی و تدارک می کند, همچنانکه خودش فرموده : و لو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا (1) و نیز فرموده : فان یکفر بها هولاء فقد وکلنا بها قوما لیسوا بها بکافرین. (2)

پس فسادی که در دین و دنیا راه پیدا می کند, از ناحیه عده ای از افراد است که جز خودپرستی هوای دیگری بر سر ندارند, و این فساد و شکافی که اینان در دین ایجاد می کنند جز باصلاح و اصلاح آن دسته دیگر که خود را به خدای سبحان فروخته و در دل جز به پروردگار خود نمی اندیشند پر نمی شود, و زمین و زمینیان به صلح نمی گرایند, و خدای تعالی این معامله سودمند خود را در آیه شریفه : ان الله اشتری من المومنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه, یقاتلون فی سبیل الله فیقتلون و یقتلون, و عدا علیه حقا فی التوریه و النجیل و القرآن, و من اوفی بعهده من الله فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به (3) و این موضوع در آیات دیگری نیز خاطرنشان گردیده است.

بحث روایتی

در الدر المنثور از سدی روایت آورده در تفسیر آیه و من الناس من یعجبک قوله... گفته است : این آیه در باره اخنس بن شریق ثقفی, هم پیمان بنی زهره نازل شد, که وی در مدینه به خدمت رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) رسید, و عرضه داشت : آمده ام تا اسلام بیاورم, و خدا میداند که من در دعویم راستگویم, رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) خوشش آمد , و بهمین جهت خدای تعالی فرمود : و یشهد الله علی ما فی قلبه.

اخنس از حضور رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) بیرون شد و به زراعتی از مسلمانان و شترانی از ایشان برخورد زراعت را آتش زد, و شتران را پی کرد, و بدین جهت خدای سبحان فرمود : و اذا تولی سعی فی الرض... (4)

و در مجمع از ابن عباس نقل کرده که گفت : این آیات سه گانه در باره همه ریاکاران نازل شده, که در ظاهر چیزهائی را اظهار می کنند که خلف باطنشان است و صاحب مجمع اضافه کرده که این معنا از امام صادق (علیه السلام) روایت شده. (5)

مولف : و لیکن این روایت با ظاهر آیات منطبق نیست. و در بعضی از روایات ائمه اهل بیت (علیهمالسلام) آمده : که آیات نازله در باره دشمنان ایشان نازل شده است.

و در مجمع از امام صادق (علیه السلام) روایت آورده که در ذیل جمله : و یهلک الحرث و النسل فرموده : مراد از حرث در اینجا دین, و مراد از نسل انسان است. (6)

مولف : بیان این روایت گذشت و این نیز روایت شده که مراد از حرث ذریه و زراعت هر دو است, و به هر حال مساله تطبیق آیه بر مصداق امری است آسان. (7)

و در امالی شیخ از علی بن الحسین (علیه السلام) روایت آمده که در ذیل جمله : و من الناس من یشری نفسه... , فرموده : این جمله در باره علی (علیه السلام) نازل شده, که در شب هجرت در بستر رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) خوابید. (8)

مولف : روایات از طرق شیعه و سنی بسیار آمده که آیه نامبرده در باره شب فراش نازل شده, که تفسیر برهان به پنج طریق آن را از ثعلبی و دیگران نقل کرده است. ‎(9)

و در الدر المنثور است که ابن مردویه از صهیب روایت کرده که گفت : وقتی می خواستم از مکه به سوی رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) هجرت کنم قریش به من گفتند ای صهیب تو آن روز که به شهر ما آمدی دست خالی بودی, و حال که میخواهی کوچ کنی اموالت را هم میبری و این به خدا سوگند ممکن نیست, و هرگز نمی گذاریم آنها را با خود ببری, من به ایشان گفتم : آیا اگر اموالم را به شما واگذار کنم دست از من بر می دارید ؟ گفتند : بله به ناچار اموالم را به طرفشان پرتاب کردم و آزاد شدم, و از مکه بیرون آمده به مدینه رسیدم, این خبر به رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) رسید, دو بار, فرمود : صهیب در معاملهاش سود برد. (10)

مولف : در المنثور این قصه را به چند طریق دیگر روایت کرده, که در بعضی از آنها آمده : آیه و من الناس من یشری... نیز در این قصه نازل شده, و در بعضی دیگر آمده آیه نامبرده در باره ابی ذر و صهیب نازل شده که هر دو جان خود را با مال خود خریدند, ولی ما در سابق هم گفتیم که آیه شریفه با این احتمال که شراء به معنای خریدن باشد نمی سازد, (بلکه شراء که در لغت هم به معنای خریدن است و هم فروختن. در آیه شریفه به معنای فروختن است, و تنها با معامله علی (علیه السلام) در لیله المبیت قابل انطباق است).

و در مجمع روایتی از علی (علیه السلام) نقل کرده که فرمود : مراد از این آیه کسی است که به خاطر امر به معروف و نهی از منکر کشته شود. (11)

مولف : این بیان عموم آیه شریفه است پس منافات ندارد که شان نزول خاصی داشته باشد.

پی نوشتها :

1 - و اگر نبود که خدای تعالی شر بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع میکرد, هر آینه نه صومعه ای به جای میماند و نه کلیسا و نه مساجدی که نام خدا در آنها زیاده برده میشود. "سوره حج آیه 04"

2- اگر اینان به اسلام کفر بورزند باکی نیست چون ما مردمی را برانگیخته ایم, که هرگز به آن کفر نمیروند, "سوره انعام آیه 98"

3 - خداوند از مومنین جان و مالشان را خریده در مقابل اینکه بهشت از آن آنان باشد, و این مومنین در راه خدا جهاد می کنند می کشند وکشته می شوند, و این وعدهای است که وفای به آن حق است, و عدهای است که هم در توارت آمده, و هم در انجیل, و هم در قرآن و چه کسی با وفاتر به عهد است از خدا, پس شما مومنین را بشارت باد به این فروشی که خریدارتان در آن خداست. "سوره توبه آیه 211"

4 - الدر المنثور ج 1 ص 238

5 - مجمع البیان ج 1 ص 300

6 - مجمع البیان ج 2 ص 300

7 - مجمع البیان ج 2 ص 300

8 - امالی شیخ طوسی ص 185 طبع قدیم

9 - تفسیر برهان ج 1 ص 206 تا 207

10 - الدر المنثور ج 1 ص 239

11 - مجمع البیان ج 2 ص 301

سوره بقره, آیه 207