وَ مِنهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبىَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیرٍ لَّكمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةٌ لِّلَّذِینَ ءَامَنُوا مِنكمْ وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسولَ اللَّهِ لهَُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ

بعضی از ایشان پیامبر را می آزارند و می گویند که او به سخن هرکس گوش می دهد. بگو: او برای شما شنونده سخن خیر است. به خدا ایمان دارد و مؤمنان را باور دارد, و رحمتی است برای آنهایی که ایمان آورده اند. و آنان که رسول خدا را بیازارند به شکنجهای دردآور گرفتار خواهند شد.

این حسن است نه عیب !

براى آیه فوق شاءن نزولهائى ذكر شده كه بیشباهت به یكدیگر نیست ، از جمله اینكه گفته اند: این آیه درباره گروهى از منافقان نازل شده ، كه دور هم نشسته بودند و سخنان ناهنجار، درباره پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى گفتند، یكى از آنان گفت : این كار را نكنید، زیرا، مى ترسیم به گوش محمد برسد، و او به ما بد بگوید (و مردم را بر ضد ما بشوراند).

یكى از آنان كه نامش ((جلاس )) بود گفت : مهم نیست ، ما هر چه بخواهیم میگوئیم ، و اگر به گوش او رسید نزد وى مى رویم ، و انكار مى كنیم ، و او از ما مى پذیرد، زیرا محمد (صلى الله علیه و آله و سلم ) آدم خوشباور و دهنبینى است ، و هر كس هر چه بگوید قبول مى كند، در این هنگام آیه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت :

تفسیر :

در این آیه همانگونه كه از مضمون آن استفاده مى شود سخن از فرد یا افرادى در میان است كه پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) را با گفته هاى خود آزار مى دادند و مى گفتند او انسان خوشباور، و دهن بینى است (و منهم الذین یؤ ذون النبى و یقولون هو اذن ).

((اذن )) در اصل به معنى گوش است ، ولى به اشخاصى كه زیاد به حرف مردم گوش مى دهند، و به اصطلاح ((گوشى )) هستند نیز این كلمه اطلاق مى شود.

آنها در حقیقت یكى از نقاط قوت پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) را كه وجود آن در یك رهبر كاملا لازم است ، به عنوان نقطه ضعف نشان میدادند و از این واقعیت غافل بودند كه یك رهبر محبوب ، باید نهایت لطف و محبت را نشان دهد، و حتى الامكان عذرهاى مردم را بپذیرد، و در مورد عیوب آنها پردهدرى نكند (مگر در آنجا كه این كار موجب سوء استفاده شود).

لذا قرآن بلافاصله اضافه مى كند كه : ((به آنها بگو اگر پیامبر گوش به سخنان شما فرا مى دهد، و عذرتان را مى پذیرد، و به گمان شما یك آدم گوشى است این به نفع شما است ))! (قل اذن خیر لكم ).

زیرا از این طریق آبروى شما را حفظ كرده ، و شخصیت تان را خرد نمى كند عواطف شما را جریحهدار نمى سازد، و براى حفظ محبت و اتحاد و وحدت شما از این طریق كوشش مى كند، در حالى كه اگر او فورا پردهها را بالا میزد، و دروغگویان را رسوا مى كرد، دردسر فراوانى براى شما فراهم مى آمد، علاوه بر اینكه آبروى عدهاى به سرعت از بین مى رفت ، راه بازگشت و توبه بر آنها بسته مى شد، و افراد آلودهاى كه قابل هدایت بودند در صف بدكاران جاى مى گرفتند و از اطراف پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) دور مى شدند.

یك رهبر مهربان و دلسوز، و در عین حال پخته و دانا، باید همه چیز را بفهمد، ولى باید بسیارى از آنها را به روى خود نیاورد، تا آنها كه شایسته تربیتند، تربیت شوند و از مكتب او فرار نكنند و اسرار مردم از پرده برون نیفتد.

این احتمال نیز در معنى آیه وجود دارد كه خداوند در پاسخ عیب جویان مى گوید: چنان نیست كه او گوش به همه سخنان فرا، دهد، بلكه او گوش به سخنانى مى دهد كه به سود و نفع شما است ، یعنى وحى الهى را مى شنود، پیشنهاد مفید را استماع مى كند و عذرخواهى افراد را در مواردى كه به نفع آنها و جامعه است مى پذیرد.

سپس براى اینكه عیب جویان از این سخن سوء استفاده نكنند، و آنرا دستاویز قرار ندهند، چنین اضافه مى كند: ((او به خدا و فرمانهاى او ایمان دارد، و به سخنان مؤ منان راستین گوش فرا میدهد، و آنرا مى پذیرد و به آن ترتیب اثر میدهد)) (یؤ من بالله و یؤ من للمؤ منین ).

یعنى در واقع پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) دو گونه برنامه دارد: یكى برنامه حفظ ظاهر و جلوگیرى از پرده درى ، و دیگرى در مرحله عمل ، در مرحله اول به سخنان همه گوش فرا میدهد، و ظاهرا انكار نمى كند، ولى در مقام عمل تنها توجه او به فرمانهاى خدا و پیشنهادها و سخنان مؤ منان راستین است ، و یك رهبر واقعبین باید چنین باشد، و تاءمین منافع جامعه جز از این راه ممكن نیست لذا بلافاصله مى فرماید: ((او رحمت براى مؤ منان شما است )) (و رحمة للذین آمنوا منكم ).

ممكن است در اینجا سؤ ال شود كه در پارهاى از آیات قرآن مى خوانیم پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) ((رحمة للعالمین )) است (انبیاء - 107).

ولى آیه مورد بحث مى گوید: رحمت براى مؤ منان است ، آیا آن عمومیت با این ((تخصیص )) سازگار است ؟!

اما با توجه به یك نكته ، پاسخ این سؤ ال روشن مى شود، و آن اینكه : رحمت ، درجات و مراتب دارد كه یكى از مراتب آن قابلیت و استعداد است ، و مرتبه دیگر ((فعلیت )).

مثلا باران رحمت الهى است ، یعنى این قابلیت و شایستگى ، در تمام قطرات آن وجود دارد كه منشاء خیر و بركت و نمو و حیات باشد، ولى مسلما ظهور و بروز آثار این ((رحمت )) تنها در سرزمینهاى آماده و مستعد است ، بنابراین هم مى توانیم بگوئیم تمام قطرههاى باران ، رحمت است و هم صحیح است گفته شود این قطرات در سرزمینهاى مستعد و آماده ، ((مایه )) رحمت است ، جمله اول اشاره به مرحله اقتضا و قابلیت است ، و جمله دوم اشاره به مرحله وجود و فعلیت .

در مورد پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) او بالقوه براى همه جهانیان مایه رحمت است ، ولى بالفعل مخصوص مؤ منان مى باشد.

تنها چیزى كه در اینجا باقى مى ماند این است كه نباید آنها كه پیامبر ع را با این سخنان خود ناراحت مى كنند و از او عیب جوئى مى نمایند، تصور كنند كه بدون مجازات خواهند ماند، درست است كه پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) در برابر آنها وظیفهاى دارد كه با بزرگوارى و وسعت روح خود با آنان روبرو شود، و از رسوا ساخت شان خوددارى كند، ولى مفهوم این سخن چنین نیست كه آنها در این اعمال خود بدون كیفر خواهند ماند، لذا در پایان آیه مى فرماید: ((آنها كه رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) را آزار مى رسانند عذابى دردناك دارند)) (و الذین یؤ ذون رسول الله لهم عذاب الیم ).

سوره توبه, آیه 61