یکی از جملات بسیار مشهوری که بارها و بارها از خلیفه دوم پیرامون عظمت علمی و جایگاه بلند امیر المومنین علیه السلام صادر شده و دلالت بر ضعف علمی خلیفه اول در حل مشکلات و گره های علمی و حکومتی می کند ، جمله : لو لا علی لهلک عمر ، است .

در موارد بسیار متعددی در تاریخ ثبت شده که خلیفه دوم وقتی از پاسخگویی و حل بسیاری از شبهات و مشکلات علمی عاجز و ناتوان می ماند ، به سراغ امیر المومنین علیه السلام رفته و از ایشان تقاضای حل آن شبهه و مشکل را می کرد و آن حضرت هم نه به عنوان کمک به خلفا و تایید خلافتشان بلکه به عنوان حل یک شبهه و یا حل مشکلی از مشکلات مردم و امثال این ها ، آن شبهه و مشکل را حل می نمودند .

و پس از حل شدن معما خلیفه دوم خطاب به آن حضرت می گفت : اگر علی نبود ، عمر هلاک و نابود می گشت .

 و از آن جا که این سخن خلیفه دوم موجب پایین آمدن شان و جایگاه خلیفه دوم به عنوان خلیفه مسلمین و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله شده و از طرف دیگر دلالت بر افضلیت امیر المومنین علیه السلام بر دیگران می کرد ، برخی پیروان مکتب خلفا، با همه شهرتی که برای این سخن بود ، نتوانستند آن را تحمل کنند لذا اشکالاتی بی اساس را بدان وارد کردند

 از جمله این که گفته شده این خبر ، اشکال سندی دارد و در سلسله راویان آن شخصی به نام مومل بن اسماعیل وجود دارد که علمای رجالی اهل سنت او را ضعیف دانسته اند .

به عنوان مثال بخاری می گوید وی منکر الحدیث است .

و در اعلام زرکلی آمده که او در برخی روایاتش راه خطا را پیموده است .

حاکم نیز به نقل از دارقطنی در مورد مومل بن اسماعیل چنین می گوید :

او راستگو اما دارای اشتباهات فراوانی بوده است

 در هر حال نتیجه این می شود که وی فرد ضعیفی بوده و نمی توان به روایات او اعتنا نمود .

پس نسبت دادن چنین سخنی به خلیفه دوم مورد قبول نیست .

 اینک صحت و ضعف این سخن را به لحاظ سندی بررسی می نماییم تا این شبهه نیز حل گردد .

 اولا : اگر این خبر ، باطل و مردود بود ، بسیاری از علمای اهل سنت آن را در کتب معتبره خود ذکر نمی کردند.

حال آن که تعداد کثیری از علمای اهل سنت این خبر را در کتبشان آورده و رد هم نکرده اند که همین نشانه صحنت این خبر نزد آن ها است .

از جمله کسانی که به نقل این خبر در کتبشان پرداخته اند عبارتند از : قاضی فضل الله بن روزبهان [۱] ، ابن حجر عسقلانی [۲] , [۳] ، ابن قتیبه [۴]، احمد افندی [۵] ،ابن اثیر سلفی [۶]، سیوطی [۷]، قرطبی[۸] ، شبلنجی [۹]، عجیلی [۱۰]، محمد بن علی الصبان [۱۱]، صباغ مالکی [۱۲]، سمهودی [۱۳] و ابن ابی الحدید معتزلی [۱۴]

بنابراین، وجود این خبر در منابع مختلف اهل سنت با این کثرت نقل ، امکان کذب آن را منتفی می نماید

 ثانیا : در مورد یکی از روات این حدیث یعنی مومل بن اسماعیل ذکر چند نکته ضروریست:

 الف : وی از راویان صحیح بخاری است و اگر قرار باشد بخاری وی را انکار یا تضعیف نماید ، قبل از هر چیز تمامی روایاتی را که خودش در صحیح خود از وی نقل نموده زیر سوال رفته و باید همان رفتاری را که برخی با حدیث (لولا علی لهلک عمر) انجام داده و آن را به دلیل وجود مومل بن اسماعیل مردود و باطل دانسته اند ، با احادیث بخاری نیز انجام داده و آن ها را نیز باطل بدانند.

حال آن که هیچ یک از علمای عامه و از جمله خود بخاری ،حاضر به اعتراف به وجود احادیث مردود و باطل در صحیح بخاری نشده و همواره علمای اهل سنت این کتاب را با عنوان ( صحیح یا اصح ) یاد می کنند .

لذا یا این سخن که از قول بخاری ، مومل را تضعیف نموده اند ، اشتباه است و یا در صورت صحت قول بخاری ، دیگر نمی توان مدعی شد که کتاب بخاری در زمره کتب صحیح و بلکه اصح کتب است .

ضمن این که این سوال و شبهه همچنان باقی است که اگر خود بخاری ، مومل بن اسماعیل را مردود می دانسته ، پس چرا وی یکی از روات صحیح بخاری شده و بخاری از او نقل حدیث کرده است ؟

نتیجه اینکه با توجه به این که مومل بن اسماعیل یکی از روات صحیح بخاریست باید گفت : وی نه تنها از نظر بخاری مردود نبوده بلکه ثقه و مورد اعتماد نیز بوده است و الا بخاری از وی حدیث نقل نمی کرد و اعتبار کتابش را پایین نمی آورد .

 ب : نکته دیگر در این مورد این که در کتب تاریخی بخاری یعنی تاریخ کبیر و تاریخ صغیر بعد از شرح حال و معرفی مومل بن اسماعیل بلافاصله شرح حال فرد دیگری به نام مومل بن سعید ذکر شده که بخاری وی را منکر الحدیث دانسته ، و به نظر می رسد این که معروف شده که بخاری مومل بن اسماعیل را منکر حدیث می داند توهمی بیش نباشد چرا که به دلیل شباهت اسمی بین مومل بن اسماعیل با مومل بن سعید ، علمای رجال نظر بخاری را در مورد مومل بن سعید اشتباها در مورد مومل بن اسماعیل تصور کرده اند .

چنان چه شاهدی بر این ادعا نیز وجود دارد و آن این که :

در کتاب من تکلم فیه و هو موثق او صالح الحدیث به نقل از ذهبی در مورد نظر بخاری پیرامون مومل بن اسماعیل آمده :

 من مومل بن اسماعیل را از جمله افراد ضعیف نیافتم. نه در کتاب تاریخ کبیر بخاری و نه در تاریخ صغیر ولی بخاری در تاریخ صغیر خود در مورد مومل بن سعید می گوید :

که وی منکر الحدیث است یعنی روایات او انکار شده و قبول نمی شود .

و از آن جایی که شرح حال وی بلافاصله بعد از شرح حال مومل بن اسماعیل است لذا ظاهرا نسبت دادن این قول به بخاری در مورد مومل بن اسماعیل و ضعیف دانستن او توهمی بیش نیست به همان دلیلی که گذشت .... از این ها گذشته بخاری وی را ستایش کرده و به قول ذهبی در دیوان ، بخاری در مواضعی به احادیث او احتجاج و استناد کرده است [۱۵]

 ج : ابن أبی خیثمة از قول ابن معین نقل می کند که مومل بن اسماعیل فردی مورد اعتماد و ثقة است .

همچنین عثمان دارمی می گوید به ابن معین گفتم مومل بن اسماعیل نزد تو چگونه فردی است ؟ وی گفت : او فردی ثقه و مورد اعتماد است.[۱۶]

 د: ابو حاتم یکی دیگر از علمای اهل سنت نیز با وجود این که مومل بن اسماعیل را کثیر الاشتباه می داند ولی تصریح می کند که او بسیار راستگو و صدیق بوده است .

و با همه این ها می گوید : یکتب حدیثه : یعنی روایت های او نوشته می شود کنایه از این که به روایت او اعتنا می شود و قابل قبول است .[۱۷]

ه : ذهبی از علمای بزرگ اهل سنت در کتاب المغنی فی الضعفاء می گوید : مومل فردی است ثقه که به راستگویی مشهور است . [۱۸]

 و : ابو داوود وی را تعظیم کرده و مقامش را رفیع دانسته و ابن حبان نیز او را از جمله ثقات در کتاب ثقات خود به حساب آورده .[۱۹]

 ز: حرب بن اسماعیل از احمد بن حنبل نقل می کند که احمد گفت : مومل شیخی صدوق و راستگوست . [۲۰]

 ح : نسائی از علمای طراز اول اهل سنت و صاحب کتاب سنن نسائی نیز وی را مورد اطمینان و ثقه می داند . [۲۱]

 ط : حافظ أبو بكر خطیب هم می گوید : مومل فردی ثقه است . [۲۲]

 ی: إسحاق بن راهویه نیز در مورد او می گوید: مؤمل بن اسماعیل: فردی ثقه است. [۲۳]

 و بالاخره رحیلی در کتاب ( من تکلم فیه و موثق او صالح الحدیث ) از قول ذهبی در لسان المیزان می گوید : مومل علی رغم اینکه برخی وی را تضعیف کرده اند ، فردی مورد اطمینان است و لذا نام وی را در کتاب خود یعنی کسانی که در مورد آن ها نقدی وارد شده ولی ثقه هستند ، آورده است .

 نتیجه نهایی :

 بعد از تمامی این نکات این نتیجه به دست می آید که مومل بن اسماعیل بر خلاف آن چه که معروف شده که بخاری وی را تضعیف نموده ، از منظر بسیاری از علمای رجال اهل سنت چون ابن معین و ابن حبان و دیگران فردی ثقه و مورد اطمینان بوده و لذا حدیث ( لولا علی لهلک عمر ) حدیثی کاملا صحیح و واقعی است .

منابع :

[۱] قاضی فضل الله بن روزبهان ، ابطال نهج الباطل

 [۲] ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب،ص ۳۳۷ چاپ حیدرآباد دکن

 [۳] ابن حجر عسقلانی، الاصابه، ج۲ ص ۵۰۹، چاپ مصر

 [۴] ابن قتیبه دینوری، تاویل مختلف الحدیث، ص ۲۰۱ و ۲۰

 [۵] احمد افندی ، هدایت المرتاب، ص ۱۴۶ و ۱۵۲

 [۶] ابن اثیر جزری ،اسدالغابه، ج۴ ص۲۲

 [۷] جلال الدین سیوطی ، تاریخ الخلفاء، ص ۶۶

 [۸] ابن عبد البر قرطبی ،الاستیعاب، ج۲ ص ۴۷۴

 [۹] سید مومن شبلنجی ، نور الابصار ص ۷۳

 [۱۰] شهاب الدین ، احمد بن عبدالقادر عجیلی در ذخیرة المآل

 [۱۱] محمد بن علی الصبان ، اسعاف الراغبین ص ۱۵۲

 [۱۲] نور الدین بن صباغ مالکی ،الفصول المهمة ص ۱۸

 [۱۳] نورالدین، علی بن عبدالله سمهودی جواهر العقدین

 [۱۴] ابن ابی الحدید معتزلی ،شرح نهج البلاغة ج۱ ص ۶

 [۱۵] من تکلم فیه و هو موثق او صالح الحدیث ، ج۱ ص ۳۵۳

 [۱۶] ابن حجر عسقلانی ، تهذیب التهذیب ج۱۰ ص ۳۴۰

 [۱۷] ابو حاتم، الجرح و التعدیل ج۸ ص ۳۷۴

 [۱۸] ذهبی ، المغنی فی الضعفاء ج ۲ ص ۶۸۹

 [۱۹] ابن حجر عسقلانی ، تهذیب التهذیب ج ۱۰ ص ۳۳۹

 [۲۰] مزی، تهذیب الکمال ج ۷ ص ۱۹۴

 [۲۱] تهذیب الکمال مزی ۷/۱۹۴

 [۲۲] تهذیب الکمال مزی ۷/۱۹۴

 [۲۳] مزی ، تهذیب الکمال ج ۲۹ ص ۱۷۹