پاسخ:
از میان اندیشمندان اهل تسنن، طولانی ترین متن از سخنان پیامبر درروز غدیر را «احمد بن محمد الطبری» در کتابِ «مناقب علی بن ابیطالب» ذکر کرده است.
این کتاب در سالِ 411 هجری قمری در قاهره نسخه برداری شده[1]، و یک نسخه از آن در کتابخانه ی سید بن طاووس موجود بوده است.
متأسفانه اصلِ این کتاب هم اینک موجود نیست.
سید بن طاووس در کتابِ «کشف الیقین» خطبه پیامبر در روز غدیر را با سندِ متصل ذکر کرده است.
این متن، آن گونه که در این کتاب ضبط شده است، 3500 واژه دارد.
پس از متنِ مذکور، طولانی ترین متن از سخنان پیامبر را محمد بن جریر بن یزید الطبری متوفای 310 هجری قمری در کتاب «الولایة» یا همان کتابِ «الرد علی الحُرقوصیّة» ضبط کرده است.
این کتاب نیز هماینک موجود نیست.
اما مرحومِ نباطی عاملی در «الصراط المستقیم» به نقل از این کتاب سخنان پیامبر را در روز غدیر خم نقل کرده است.
مقایسه این متن با متنِ مذکور در «الیقین» نشان میدهد که روایتِ موجود در کتابِ «الولایة» تنها ناظر به فرازهایی محدود از سخنان پیامبر در آن روز است.
این متن مشتمل بر هفتصد واژه است که فاقد عبارتِ «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» است.
ابن المغازلی شافعی متوفای 483 هجری قمری در کتاب «مناقب علی بن ابیطالب» سخنانِ پیامبر را در روز غدیر خم با سندِ متصل از همسر زید بن أرقم نقل کرده است. متنِ این روایت بدین شرح است:
«قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو یَعْلَى عَلِیُّ بْنُ أَبِی عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَلَّافِ الْبَزَّازِ إِذْناً قَالَ أَخْبَرَنِی عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ حَبِیبٍ الْبَزَّازُ قَالَ أَخْبَرَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ الرَّزَّاقِ حَدَّثَنِی أَبُو حَاتِمٍ مُغِیرَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمُهَلَّبِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی مُسْلِمُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ قَالَ حَدَّثَنِی نُوحُ بْنُ قَیْسٍ الحُدَّانِیُّ حَدَّثَنِی الْوَلِیدُ بْنُ صَالِحٍ عَنِ امْرَأَةِ زَیْدِ بْنِ أَرْقَمَ قَالَت: أَقْبَلَ نَبِیُّ اللَّهِ ص مِنْ مَكَّةَ فِی حِجَّةِ الْوَدَاعِ حَتَّى نَزَلَ بِغَدِیرِ الْجُحْفَةِ بَیْنَ مَكَّةَ وَ الْمَدِینَةِ فَأَمَرَ بِالدَّوْحَاتِ فَقُمَ مَا تَحْتَهُنَّ مِنْ شَوْكٍ ثُمَّ نَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَخَرَجْنَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فِی یَوْمٍ شَدِیدِ الْحَرِّ وَ أَنَّ مِنَّا لَمَنْ یَضَعُ رِدَاءَهُ عَلَى رَأْسِهِ وَ بَعْضَهُ تَحْتَ قَدَمَیْهِ مِنْ شِدَّةِ الْحَرِّ حَتَّى انْتَهَیْنَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَصَلَّى بِنَا الظُّهْرَ ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَیْنَا فَقَالَ
الْحَمْدُ لِلَّهِ نَحْمَدُهُ وَ نَسْتَعِینُهُ وَ نُؤْمِنُ بِهِ وَ نَتَوَكَّلُ عَلَیْهِ وَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شُرُورِ أَنْفُسِنَا وَ مِنْ سَیِّئَاتِ أَعْمَالِنَا الَّذِی لَا هَادِیَ لِمَنْ أَضَلَّ وَ لَا مُضِلَّ لِمَنْ هَدَى وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَمَّا بَعْدُ أَیُّهَا النَّاسُ فَإِنَّهُ لَمْ یَكُنْ لِنَبِیٍّ مِنَ الْعُمُرِ إِلَّا نِصْفُ مَا عُمِّرَ مَنْ قَبْلَهُ وَ إِنَّ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ لَبِثَ فِی قَوْمِهِ أَرْبَعِینَ سَنَةً وَ إِنِّی قَدْ أَسْرَعْتُ فِی الْعِشْرِینَ أَلَا وَ إِنِّی یُوشِكُ أَنْ أُفَارِقَكُمْ أَلَا وَ إِنِّی مَسْئُولٌ وَ أَنْتُمْ مَسْئُولُونَ فَهَلْ بَلَّغْتُكُمْ فَمَا ذَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ فَقَامَ مِنْ كُلِّ نَاحِیَةٍ مِنْ الْقَوْمِ مُجِیبٌ یَقُولُونَ نَشْهَدُ أَنَّكَ عَبْدُ اللَّهِ وَ رَسُولُهُ فَقَدْ بَلَّغْتُ رِسَالَتَهُ وَ جَاهَدْتُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ صَدَعْتُ بِأَمْرِهِ وَ عَبَدْتُهُ حَتَّى أَتَاكَ الْیَقِینُ فَجَزَاكَ اللَّهُ عَنَّا خَیْرَ مَا جَزَى نَبِیّاً فَقَالَ أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ تُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّهِ قَالُوا بَلَى قَالَ فَإِنِّی أَشْهَدُ أَنْ قَدْ صَدَقْتُكُمْ وَ صَدَقْتُمُونِی أَلَا وَ إِنِّی فَرَطُكُمْ وَ إِنَّكُمْ تَبَعِی تُوشِكُونَ أَنْ تَرُدُّوا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلُكُمْ حِینَ تَلْقَوْنَنِی عَنْ ثَقَلِی كَیْفَ خَلَفْتُمُونِی فِیهِمَا قَالَ فَأُعِیلَ عَلَیْنَا مَا نَدْرِی مَا الثَّقَلَانِ حَتَّى قَامَ رَجُلٌ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ فَقَالَ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الثَّقَلَانِ قَالَ الْأَكْبَرُ مِنْهُمَا كِتَابُ اللَّهِ سَبَبُ طَرَفٍ بِیَدِ اللَّهِ وَ طَرَفٍ بِأَیْدِیكُمْ فَتَمَسَّكُوا بِهِ وَ لَا تَوَلَّوْا وَ لَا تَضِلُّوا وَ الْأَصْغَرُ مِنْهُمَا عِتْرَتِی مَنِ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتِی وَ أَجَابَ دَعْوَتِی فَلَا تَقْتُلُوهُمْ وَ لَا تَعْمِدُوهُمْ وَ لَا تُقَصِّرُوا عَنْهُمْ وَ لَا تَقْهَرُوهُمْ فَإِنِّی قَدْ سَأَلْتُ لَهُمَا اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ فَأَعْطَانِی نَاصِرُهُمَا لِی نَاصِرٌ وَ خَاذِلُهُمَا لِی خَاذِلٌ وَ وَلِیُّهُمَا لِی وَلِیٌّ وَ عَدُوُّهُمَا لِی عَدُوٌّ أَلَا فَإِنَّهَا لَمْ تَهْلِكْ أُمَّةٌ قَبْلَكُمْ حَتَّى تَتَدَیَّنَ بِأَهْوَائِهَا وَ تَظَاهَرَ عَلَى نُبُوَّتِهَا وَ تَقْتُلَ مَنْ قَامَ بِالْقِسْطِ مِنْهَا ثُمَّ أَخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع فَرَفَعَهَا وَ قَالَ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ وَ مَنْ كُنْتُ وَلِیَّهُ فَهَذَا وَلِیُّهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ قَالَهَا ثَلَاثاً آخِرَ الْخُطْبَة.»[2]
همانطور که ملاحظه میشود، بدنه ی اصلی سخنان پیامبر در این روایت، بیش از سیصد واژه دارد.
از آنجایی که صحتِ سندِ این روایت قابل اثبات نیست، در نتیجه نمیتوان این متن را به عنوانِ طولانی ترین متنِ صحیح السندِ سخنان پیامبر در روز غدیر در منابع مخالفان بر شمرد.
ابو القاسم طبرانی در معجم الکبیر، از طریقِ حذیفة بن أسید الغفاری، متنِ سخنان پیامبر گرامی اسلام را با سند صحیح و در قالب چهار حدیث متوالی ضبط کرده است.
بدنهی اصلی سخنان پیامبر در این روایت حدودِ 250 واژه دارد.
ابتدا سند و متن این خطبه ارائه میگردد و سپس صحتِ سند آن مورد بررسی قرار میگیرد.
2980- حَدَّثَنَا وَزَكَرِیَّا بن یَحْیَى السَّاجیُّ ، مُحَمَّدُ بن عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِیُّ قَالا : حَدَّثَنَا نَصْرُ بن عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْوَشَّاءُ ، وَحَدَّثَنَا أَحْمَدُ بن الْقَاسِمِ بن مُسَاوِرٍ الْجَوْهَرِیُّ ، حَدَّثَنَا سَعِیدُ بن سُلَیْمَانَ الْوَاسِطِیُّ ، قَالا : حَدَّثَنَا زَیْدُ بن الْحَسَنِ الأَنْمَاطِیُّ ، حَدَّثَنَا مَعْرُوفُ بن خَرَّبُوذَ ، عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ ، عَنْ حُذَیْفَةَ بن أَسیدٍ الْغِفَارِیِّ ، قَالَ : لَمَّا صَدَرَ صَدَرَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ مِنْ حَجَّةِ الْوَدَاعِ نَهَى أَصْحَابَهُ عَنْ شَجَرَاتٍ بِالْبَطْحَاءِ مُتَقَارِبَاتٍ أَنْ یَنْزِلُوا تَحْتَهُنَّ ، ثُمَّ بَعَثَ إِلَیْهِنَّ فَقُمَّ مَا تَحْتَهُنَّ مِنَ الشَّوْكِ ، وَعَمَدَ إِلَیْهِنَّ فَصَلَّى تَحْتَهُنَّ ، ثُمَّ قَامَ فَقَالَ :
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنِّی قَدْ نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُ لَمْ یُعَمَّرْ نَبِیٌّ إِلا نِصْفَ عُمْرِ الَّذِی یَلِیهِ مِنْ قَبْلِهِ ، وَإِنِّی لأَظُنُّ أَنِّی یُوشِكُ أَنْ أُدْعَى فَأُجِیبَ ، وَإِنِّی مَسْئُولٌ ، وَإِنَّكُمْ مَسْئُولونَ ، فَمَاذَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ ؟» قَالُوا : نَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ وَجَاهَدْتَ وَنَصَحْتَ ، فَجَزَاكَ اللَّهُ خَیْرًا.
2981- فَقَالَ: «أَلَیْسَ تَشْهَدُونَ أَنْ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ، وَ أَنَّ جَنَّتَهُ حَقٌّ وَ نَارَهُ حَقٌّ، وَأَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ حَقٌّ ، وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیهَا ، وَأَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ ؟» قَالُوا: بَلَى، نَشْهَدُ بِذَلِكَ، قَالَ: «اللَّهُمَّ اشْهَدْ».
2982- ثُمَّ قَالَ : «أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنَّ اللَّهَ مَوْلایَ ، وَأَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِینَ ، وَأَنَا أَوْلَى بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا مَوْلاهُ ، یَعْنِی عَلِیًّا ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ ، وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ ».
2983- ثُمَّ قَالَ : «یَا أَیُّهَا النَّاسُ ، إِنِّی فَرَطُكُمْ ، وَإِنَّكُمْ وارِدُونَ عَلَیَّ الْحَوْضَ ، حَوْضٌ أَعْرَضُ مَا بَیْنَ بُصْرَى وَصَنْعَاءَ ، فِیهِ عَدَدُ النُّجُومِ قِدْحَانٌ مِنْ فِضَّةٍ ، وَإِنِّی سَائِلُكُمْ حِینَ تَرِدُونَ عَلَیَّ عَنِ الثَّقَلَیْنِ ، فَانْظُرُوا كَیْفَ تَخْلُفُونِی فِیهِمَا ، الثَّقَلُ الأَكْبَرُ كِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ ، سَبَبٌ طَرَفُهُ بِیَدِ اللَّهِ ، وَطَرَفُهُ بِأَیْدِیكُمْ، فَاسْتَمْسِكُوا بِهِ لا تَضِلُّوا وَلا تَبَدَّلُوا ، وَعِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی ، فَإِنَّهُ نَبَّأَنِیَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ أَنَّهُمَا لَنْ یَنْقَضِیَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ».[3]
بررسی رجال این سندِ
لازم است تا سند ارائه شده توسط طبرانی به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفته و صحت آن طبق مبانی رجالی اهل تسنن ثابت گردد.
زكریا بن یحیى الساجى البصرى (متوفی 307 هـ .ق):
زكریا بن یحیى بن داود الحافظ أبو یحیى الساجی البصری: أحد الأثبات ما علمت فیه جرحاً أصلاً ... و ذکره ابن أبی حاتم فقال: كان ثقة یعرف الحدیث و الفقه و له مؤلفات حسان فی الرجال و اختلاف العلماء و أحكام القرآن ... و قال مسلمة بن القاسم: بصری ثقة ...[4]
نَصرُ بنُ عبدِ الرحمنِ بن بَكّار النّاجىّ الكوفى الوَشّاء (متوفی 248 هـ . ق)
روی عنه: الترمذی و ابن ماجه
رتبته عند ابن حجر : ثقة[5]
رتبته عند الذهبی : ثقة
و قال المزّی فی التهذیب: ما رأینا إلا جمالا و حسن خلق و قال النسائى : ثقة .... و ذكره ابن حبان فى كتاب «الثقات».
سعید بن سُلَیمان الضَّبِّىّ، أبو عُثمان الواسِطىّ (125- 225 هـ .ق)
روی عنه: البخاری و مسلم و أبو داود و الترمذی و النسائی و ابن ماجه
رتبته عند ابن حجر : ثقة حافظ
زَید بن الحَسن القُرَشى، أبو الحسین الكوفى الأنماطىّ
روی عنه: الترمذی
و ذكره ابن حِبّان فى كتابِ «الثقات»
المعروف بن خَرّبوذ المكّى
روی عنه البخاری و مسلم و أبو داود و ابن ماجه
و قال المزى فی التهذیب: ... قال أبو حاتم : یكتب حدیثه ... و ذكره ابن حبان فى كتاب «الثقات».
توجه شود که ابوالطُفَیل و حُذَیفة بن أَسید، در منطق اهل تسنن به صرف صحابی بودن، عادل و موثق اند.
در نتیجه د این روایت را باید طولانی ترین متنِ صحیح السندِ سخنان پیامبر در روز غدیر خم دانست.
علاوه بر توضیحاتی در خصوص صحت سند این روایت ذکر شد، دو تن از اندیشمندان اهل تسنن به صحت این سند تصریح نموده اند.
ابن حجر هیثمی در الصواعق المحرقه، پیش از نقل خطبه ی غدیر مینویسد:
«الطبرانی و غیره بسند صحیح أنه صلى الله علیه وسلم خطب بغدیر خم تحت شجرات فقال: أیها الناس إنه قد نبأنی اللطیف الخبیر...»[6]
همچنین مؤلف سمط النجوم العوالی چنین مینویسد: «حثه صلى الله علیه وسلم فی هذه الخطبة على أهل بیته عموماً، وعلى علی خصوصاً.
ویرشد إلیه أیضاً ما ابتدأ به صلى الله علیه وسلم هذا الحدیث، و لفظه عند الطبرانی، بسند صحیح : أنه صلى الله علیه وسلم خطب بغدیر خم، ثامن عشر ذی الحجة، مرجعه من حجة الوداع، تحت شجرات بُرِّح له ما تحتها بعد صلاة الظهر، فقال: «أیها الناس، إنه قد نبأنی اللطیفُ الخبیر» ...»[7]
پس از بررسی سند این روایت، لازم است در خصوص مطالبِ ذکر شده در متن نیز نکاتی ارائه گردد:
خبر دادن پیامبر از نزدیک بودن زمانِ وفات خود
پرسش پیامبر از اصحاب خود در خصوص گواهی آنان نزد خداوند در خصوص مسئولیتِ پیامبر
پاسخِ اصحاب مبنی بر «نشهد انک قد بلغت و جاهدت و نصحت»
شهادت گرفتن از صحابه در خصوص مهمترین اصول عقیدتی اسلام مانند توحید و معاد و نبوت.
اشاره به آیه ی «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» و اقرار گرفتن این مطلب از صحابه
حدیث شریف غدیر و دعا برای حضرت امیر المؤمنین
اشاره به وارد شدن اصحاب بر پیامبر در حوض در آخرت و تأکید بر این نکته که از شما اصحاب در خصوصِ دو ثقلِ به یادگار گذاشته ام سؤال میکنم.
حدیث شریف ثقلین و تأکید بر این نکته که آن دو هرگز از هم جدا نمیشوند.
پی نوشتها:
[1] . «...نذكر منه ما یختص بتسمیة مولانا علی علیه السلام بأمیرالمؤمنین أول أسانید هذا الكتاب حدثنا أحمد بن محمد الطبری المعروف بالخلیلی و قال فی آخره و كان الفراغ من نسخه فی ربیع الآخر سنة إحدى عشرة و أربعمائة بالقاهرة...» (الیقین، للسید بن طاووس، ص 316.)
[2] . المناقب لإبن المغازلی، ج1 ص 44.
[3] . المعجم الکبیر للطبرانی ج3 ص 180
[4] . لسان المیزان لإبن حجر العَسقَلانیّ، ج1، ص 408
[5] . نصر بن عبد الرحمن بن بكار الناجی الكوفی الوشاء: ثقة. (تقریب التهذیب لإبن حجر العسقلانی، ج2، ص 243)
[6] . الصواعق المحرقه، ج1، ص 109
[7] . سمط النجوم، للعصامی، ج1، ص 402