خطبه­ خواندنِ پیامبر گرامی اسلام در روز غدیر خم را باید از مسلمات دانست.

اگر چه بسیاری از اندیشمندانِ اهل تسنن تنها به نقل فرازهایی محدود از این سخنرانی اکتفا کرده­ اند، اما بی­شک اصلِ موضوعِ خطبه ­ی خواندنِ آن حضرت در آن روز از مسلمات است به طوری که مسلم نیشابوری در صحیح خود ضمن نقل روایتی از زید بن ارقم به نکته اشاره کرده است[1]

 و مخالفانی چون «ابن تیمیه» نیز بدین امر معترف ­اند.

ابن کثیر دمشقی، این خطبه را «خطبه­ ی عظیمه» برمی­شمرد:

«فخطب خطبة عظیمة فی الیوم الثامن عشر من ذی الحجة عامئذ وكان یوم الأحد بغدیر خم تحت شجرة هناك...»[2]

در کتاب «نورالأمیر» با پژوهش در منابع اهل تسنن، نام هشت تن از اصحاب و ده تن از یزرگان اهل تسنن ذکر شده است که به خطبه ­خوانی پیامبر گرامی اسلام در روز غدیر خم اشاره کرده ­اند.

پژوهشِ ­ما در این راستا نشان می­دهد که در منابع اهل تسنن، دستِ کم ده تن از اصحاب پیامبر و پانزده تن از بزرگان اهل تسنن به این موضوع مهم تصریح نموده ­اند.

فهرست اسامی صحابه­ای که تصریح به خطبه خواندنِ پیامبر گرامی اسلام در روز عید غدیر داشته ­اند:  

ابتدا فهرست صحابیانی که تصریح به امر خطبه خواندن در روز غدیر خم را داشته­ اند به همراه متنِ گفتار آنان ارائه می­نماییم، و سپس توضیحات و شواهدی دیگر را تقدیم می­نماییم:

یکم: امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام

«أنبأنی السیّد النسّابة جلال الدین عبد الحمید بن فخار بن معد بن فخار الموسوی رحمه اللّه، قال: أنبأنا والدی السید شمس الدین شیخ الشرف فخار الموسوی رحمه اللّه، إجازة بروایته عن شاذان بن جبرئیل القمی عن جعفر ابن محمّد الدوریستی عن أبیه عن أبی جعفر محمد بن علی بن بابویه القمی  قال: حدثنا أبی [و]محمد بن الحسن رضی اللّه عنهما، قالا: حدثنا سعد بن عبد اللّه، قال: حدثنا یعقوب بن یزید، عن حمّاد بن عیسى عن عمر بن أذینة، عن أبان بن أبی عیّاش: عن سلیم بن قیس الهلالی قال:

رأیت علیا علیه السلام فی مسجد رسول اللّه صلى اللّه علیه و سلّم فی خلافة عثمان «رض» و جماعة یتحدّثون و یتذاكرون العلم و الفقه .... فینصبنی للناس بغدیر خمّ ثم خطب فقال ... ثم أمر فنودی بالصلاة جامعة ثم خطب فقال: أیها الناس أ تعلمون أنّ اللّه عزّ و جلّ مولای و أنا مولى المؤمنین و أنا أولى بهم من أنفسهم؟ قالوا: بلى یا رسول اللّه. قال: قم یا علی. فقمت فقال: من كنت مولاه فعلیّ هذا مولاه اللهمّ وال من والاه و عاد من عاده...»[3]

دوم: أمّ هانی بنت ابی طالب

«وأخرج البزار فی مسنده: عن أم هانئ بنت أبی طالب قالت: رجع رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم من حجته حتى نزل بغدیر خم أمر بدوحات فقم من، ثم قام خطیبا بالهاجرة فقال :...»[4]

سوم: عبد الله بن جَعفر بن ابی طالب

«حدثنا یحیى بن زكریا بن شیبان حدثنا عبد الله عن إبراهیم الغفاری حدثنی حسن الحذاء حدثنی إسماعیل بن عبد الله بن جعفر عن أبیه قال خطب رسول الله صلى الله علیه وسلم یوم غدیر خم فقال: «من كنت مولاه ...» إلى آخره»[5]

چهارم: ابو رافِع

«و عن أبی رافع مولى رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم و رضی عنه قال: لمّا نزل رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم غدیر خمّ مصدره من حجّة الوداع، قام خطیبا بالنّاس بالهاجرة... »[6]

پنجم: ضُمَیرة الأسلَمی

«و عن ضمرة الأسلمی رضی اللّه عنه قال: «لمّا انصرف رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم من حجّة الوداع، أمر بشجرات فقممن بوادی خمّ، و هجّر فخطب النّاس فقال: أما بعد أیّها النّاس فانّی مقبوض اوشك أدعا فأجیب، فما أنتم قائلون؟ قالوا: نشهد أنّك بلّغت و نصحت و أدیت، قال:...» [7]

ششم: سَعد بن أبی ­وَقّاص

«أخبرنا هلال بن بشیر البصری قال: حدثنا محمد بن خالد، قال: حدثنی موسى بن یعقوب قال: حدثنا مهاجر بن سمار بن سلمة عن عائشة بنت سعد قالت: سمعت أبی یقول: سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یوم الجحفة فأخذ بید علی، فخطب فحمد الله وأثنى علیه، ثم قال: أیها الناس إنی ولیكم، قالوا: صدقت یا رسول الله، ثم أخذ بید علی فرفعها فقال: هذا ولیی ویؤدی عنی دینی، وأنا موالی من والاه ومعادی من عاداه.»[8]

هفتم: أبُو جُنَیْدَةَ بْنُ جُنْدَع[9]

وروى أبو أحمد العسكری باسناده عن عمارة بن یزید عن عبد الله بن العلاء عن الزهری قال سمعت سعید بن جناب یحدث عن أبی عنفوانة المازنی قال سمعت أبا جنیدة جندع بن عمرو بن مازن قال سمعت النبی صلى الله علیه وسلم یقول من كذب على متعمدا فلیتبوأ مقعده من النار وسمعته والا صمتا یقول وقد انصرف من حجة الوداع فلما نزل غدیر خم قام فی الناس خطیبا وأخذ بید على وقال من كنت ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه»[10]

هشتم: أبو هُرَیرة

«حدثنا إسحاق ، حدثنا عبد الله بن جعفر ، أخبرنی سعد بن إسحاق ، عن إسحاق بن أبی حبیب عن أبی هریرة رضی الله تعالى عنه قال : نظرت إلى رسول الله صلَّى الله علیه وسلم بغدیر خم  وهو قائم یخطب وعلی إلى جنبه فأخذ بیده فأقامه وقال :من كنت مولاه فهذا مولاه»[11]

نهم: زَید بن أَرقَم

«حدثنا الحسن بن علی العمری ثنا علی بن إبراهیم الباهلی ثنا أبو الجواب ثنا سلیمان بن قرم عن هارون بن سعد عن ثویر بن أبی فاختة عن زید بن أرقم قال خطبنا رسول الله صلى الله علیه وسلم یوم الغدیر فقال ألست أولى بالمؤمنین من أنفسهم قالوا بلى فأخذ بید علی رضی الله عنه فقال من كنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه»[12]

دهم: بَراء بن عازِب

«أخرج المیر سید علی الهمدانی عن البراء بن عازب فی قوله تعالى: «یا أیها الرسول بلّغ ما أُنزل إلیك من ربك». أی بلّغ من فضائل علی. نزلت فی غدیر خم. فخطب رسول الله صلّى الله علیه وسلّم قال: «من كنت مولاه فهذا علی مولاه» فقال عمر: «بخ بخ لك یا علی، أصبحت مولای، ومولا كل مؤمن ومؤمنة.»

رواه أبو نعیم: وذكره الثعالبی فی كتابه.»[13]

علاوه بر این ده صحابی که با الفاظی چون «خطب»، «یخطب»، «خطبنا» و «خطیبا» به خطبه خواندنِ پیامبر گرامی اسلام تصریح نموده ­اند.

دو تن دیگر از صحابه­ ی پیامبر به نام­های «حذیفة بن أسید الغِفاری» و «امرأة زید بن أرقم» متنِ خطبه­ ی پیامبر گرامی اسلام در روز غدیر را نقل کرده ­اند.

«ابوالقاسم طبرانی» در «معجم الکبیر»[14] با سند صحیح از «حذیفة بن أسید»، و «ابن المغازلی» در «المناقب»[15].

با سندِ متصل از «أمراة زید بن أرقم»، متن این خطبه ­ی شریفه را ذکر کرده­اند.

هم­چنین دو تن از تابعان، به نام­های «سعید بن ذی حُدّان» و «عمرو، ذو مُرّ الهَمدانی» بدون آن که کلام خود را از یکی از صحابه نقل کنند، به خطبه خواندنِ پیامبر گرامی اسلام در روز غدیر خم تصریح کرده ­اند.[16]

«ابو الطُّفَیل عامِر بن واثَلَة» نیز که از اصحاب پیامبر به شمار می ­آید، به نقل از حذیفة بن أسید الغِفاری دیگر صحابی پیامبر، به نقلِ این خطبه اهتمام داشته است.

او هم­چنین به هنگام گزارشِ جریانِ احتجاج حضرت امیرالمؤمنین در «رَحبَه»، تصریح می­کند که دوازده تن از نقبای انصار که در جنگ بدر شرکت کرده­ بودند ضمنِ شهادت به عبارتِ «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»

به خطبه خواندنِ پیامبر گرامی اسلام در روز غدیر اعتراف کرده ­اند:

«نبأنا الحسن بن محمد الشافعی عن أحمد بن محمد الأصبهانی قال: أنبأنا أبو علی أحمد بن محمد البردانی قراءة علیه، قال: أنبأنا أبو طالب محمد بن علی بن الفتح، حدثناأبو الحسن علی بن إبراهیم الحربی المعروف بابن الحرار فی الحربیة إملاء من حفظه ولم یكن عنده غیر هذا الحدیث، قال: حدثنا أبو بكر الشافعی، حدثنا إسحاق الحربی، حدثنا أبو نعیم عن مطر عن أبی الطفیل قال: خطب علی بن أبی طالب رضی الله عنه برحبة مالك بن طوق فقال: معاشر الناس! اشهد الله كل امرئ سمع رسول الله ما فعل فی غدیر خم الا قام فشهد، فقال: اثنا عشر من اهل بدر من نقباء الأنصار، فقالوا: خطبنا رسول الله  ثم قال: «الست أولى بكم من أنفسكم؟» «قالوا: بلى یا رسول الله» قال: «فمن كنت مولاه فهذا علی مولاه، اللهم وال من والاه وعاد من عاداه»[17]

ترجمه: علی بن ابیطالب علیه السلام در رحبه خطبه خواند و ضمن آن فرمود:

« ای مردم، خدا را شاهد می­گیرم هر کس از افراد، آن چه را که پیامبر در غدیر خم فرمود، شنیده است، برخیزد و شهادت بدهد.»

ابوالطفیل می­گوید:

«دوازده تن از نقبای انصار که در جنگ بدر حاضر بودند، گفتند:

پیامبر برای ما خطبه خواند سپس فرمود آیا من از شما نسبت به خودتان سزاوارتر نیستم؟

گفتند: بله یا رسول الله.

آنگاه پیامبر فرمود:

پس هر کس که من مولای اویم این علی مولای اوست، خدایا دوست بدار آن را که او را دوست داردو دشمن بدار هر کس را که با او دشمنی کند.»

با شواهدی که ارائه شد، در موردِ اصلِ خطبه خواندنِ پیامبر گرامی اسلام در روز غدیر تردیدی باقی نمی­ ماند.

اندیشمندانِ فراوانی از اهل تسنن شخصاً - و نه به هن4

گام نقلِ یک روایت یا برداشت از اثری دیگر- به خطبه خواندنِ آن حضرت در روز غدیر خم اشاره نموده ­اند.

همانطور که گفته شد مؤلفِ نورالأمیر، نام ده تن از اندیشمندانِ اهل تسنن را ذکر می­کند که به امر خطبه خواندن پیامبر در روز غدیر خم تأکید ورزیده ­اند.

وی به ترتیب از «ابن کَثیر»، «حَلَبی»، «جَزَری»، «یَعقوبی»، «حَمَوی»، «ابن دُرَید»، «زَمَخشَری»، «ثَعالَبی»، «غَزّالی» و «بَدَخشانی» یاد می­کند که پژوهشگران می­توانند جهت دریافتِ متن و آدرس آن، به آن منبع رجوع کنند[18].

ما در این متن، دیدگاهِ پنج تن دیگر از اندیشمندان و اعلامِ اهل تسنن را که در آن کتاب ذکر نشده است، جهتِ استحکامِ بیشتر بحث، خلاصه­وار ذکر می­کنیم:

ابن المَغازِلی: «... ثم أخذ بید علی بن أبی طالب علیه السلام فرفعها، ثم قال: «من كنت مولاه فهذا مولاه، ومن كنت ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه، وعاد من عاداه».

قالها ثلاثاً.

هذا آخر الخطبة.[19]

ابن تیمیّه: «... كثامن عشری ذی الحجة الذی خطب فیه النبی صلى الله علیه و سلم بغدیر خم مرجعه من حجة الوداع فإنه صلى الله علیه و سلم خطب فیه خطبة وصى فیها باتباع كتاب الله و وصى فیها بأهل بیته كما روى مسلم فی صحیحه عن زید بن أرقم رضی الله عنه»[20]

ابن أثیر: «ولما رجع علیه السلام من حجة الوداع فكان بین مكة و المدینة بمكان یقال له غدیر خم خطب الناس هنالك فی الیوم الثانی عشر[21] 

من ذی الحجة فی خطبته: ...»[22]

آلوسی: «إن النبی صلى الله علیه وسلم خطب فی مكان بین مكة و المدینة عند مرجعه من حجة الوداع قریب من الجحفة یقال له: غدیر خم...»[23]

عبدالملک بن حسین بن عبدالملک عصامی شافعی: «أنه صلى الله علیه و سلم خطب بغدیر خم، ثامن عشر ذی الحجة، مرجعه من حجة الوداع، تحت شجرات بُرِّح له ما تحتها بعد صلاة الظهر، فقال: ...»[24]

بنابراین با قرائن و دلایلِ فراوانی ثابت می­شود که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در روز غدیر خم ایراد خطبه فرموده­ اند.

هم­چنین تذکر این نکته نیز خالی از فایده نیست که در روایات[25] مکتب اهل بیت نیز به خطبه خواندنِ آن حضرت در روز غدیر تصریح شده است.

هم­چنین خطبه ­ی مفصل غدیر خم (مشتمل بر 3500 واژه) در مصادر متعددی از میراث مکتوب امامی انعکاس یافته است.

«فَتّال نیشابوری» متوفای 508 هجری قمری در کتاب «رَوضَةُ الواعِظین[26]»، مرحوم «ابو منصور طَبرِسی» متوفای 588 هجری قمری در «الإحتجاج»[27] و «سَید بن طاووس» متوفای 664 هجری قمری در دو کتاب «الیقین»[28] و «التَّحصین»[29] این خطبه ­ی شریف را گردآوری کرده ­اند.

از «العُدَد القَویّة»[30]، «نَهج الإیمان»[31]، «نُزهَةُ الکِرام»[32]، «رَوضَة المتّقین»[33]، «تفسیر الصّافی»[34]، «البُرهان فی تفسیر القرآن»[35]، «غایةُ المَرام و حُجة الخِصام»[36]، «کشف المُهّم»[37] و «بِحار الأنوار»[38] می­توان به عنوانِ سایر آثار مشتمل بر خطبه­ی طولانی غدیر تا پیش از وفاتِ مجلسیِ دوم، نام بُرد.

پی نوشت ها :

[1] . مسلم در صحیح خود از زید بن ارقم نقل می­کند که زید سخنرانی پیامبر را در غدیر با لفظِ «خطیبا» همراه کرده است: «... قَامَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمًا فِینَا خَطِیبًا ...» صحیح مسلم باب من فضائل علی بن ابیطالب ح2408

[2] . البدایه و النهایه لإبن کثیر ج5 ص 227

[3] . فرائد السمطین للجوَینی، ج1، ص 315. و هم­چنین در حدیثی دیگر: کنز العُمّال، للمتقی الهندی، ج 14، ص 77، ح37981

[4] . ینابیع المودّة، للقندوزی الحنفی، ج ص 123 به نقل از مسند البزار.

هم چنین ابن عقدة الکوفی در کتاب الولایة همین حدیث را با ذکر طبقات فوقانی سند، ضبط کرده است:

«ابن عقدة، من حدیث عمرو بن سعید بن عمرو بن جعدة بن هبیرة، عن أبیه، أنه سمع أم هانئ رضی الله عنها تقول: رجع رسول الله من حجته حتى إذا كان بغدیر خم أمر بدوحات فقممن، ثم قام خطیبا بالهاجرة فقال: ...» (الولایة لإبن عقدة، ص 245)

[5] . تخریج الأحادیث و الآثار، للزیلعی، ج2 ص 239.

[6] . جواهر العقدین، للسمهودی، ج2 ص 87.

هم­چنین: «ابن عقدة، من طریق محمد بن عبد الله بن أبی رافع، عن أبیه، عن جده أبی رافع مولى رسول الله قال: لما نزل رسول الله غدیر خم مصدره من حجة الوداع، قام خطیبا بالناس بالهاجرة...» (الولایة لإبن عقدة، ص 224)

[7] . جواهر العقدین، للسمهودی، ج2 ص 83.

[8] . خصائص امیرالمؤمنین للنسائی، ص 48 و بسیاری از منابع دیگر.

[9] . أَبُو جُنَیْدَةَ بْنُ جُنْدَعٍ وَهُوَ ابْنُ عَمْرِو بْنِ مَازِنٍ الْمَازِنِیُّ، قَدِمَ عَلَى النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمَ حُنَیْنٍ. (معرفة الصحابة لإبن نعیم، مدخل أَبُو جُنَیْدَةَ بْنُ جُنْدَعٍ)

[10] . أُسد الغابه لإبن أثیر، ج1 ص 308.

[11] . أنساب الأشراف للبَلاذُری، ج2 ص 108

[12] . المعجم الکبیر للطبرانی، ج5 ص 194

[13] . من حیاة الخلیفة عمر بن الخطاب، احمد البکری، ص 322

[14] . المعجم الکبیر للطبرانی ج3 ص 180

[15] . المناقب لإبن المغازلی، ج1 ص 44.

[16] . فرائد السمطین ج1 ص 68. و مواردی دیگر

[17] . ذیل تاریخ البغداد، ابن النجار ج3 ص 10.

[18] . نورالأمیر للتقدمی المعصومی صص 20-18

[19] . المناقب لإبن المغازلی، ج1 ص 44.

[20] . اقتضاء الصراط المستقیم لإبن تیمیة ج1 ص 293

[21] . خطبه­ی پیامبر در روز غدیر، قطعا در روز هجدهم ذی الحجة بوده است. اشاره به روز دوازدهم ناشی از سهو قلم است.

[22] . البدایة و النهایة لإبن کثیر، ج7، ص 370

[23] . روح المعانی، تفسیر آلوسی، ج 6، ص 194

[24] . سمط النجوم العوالی، عبدالملک بن حسین بن عبدالملک عصامی شافعی، ج1، ص 402

[25]. برای نمونه: كتابُ سلیم بن قیس الهلالی، ج‏2، 644، الحدیث الحادی عشر: «.... بِغَدِیرِ خُمٍّ ثُمَّ خَطَبَ وَ قَالَ أَیُّهَا النَّاسُ ...» و هم چنین الأمالی للطوسی ص 254 المجلس التاسع: خَطَبَنَا رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلَهُ) یَوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ، فَقَالَ: ...

[26] . روضة الواعظین للفتّال النیسابوری ص 91

[27] . الإحتجاج علی اهل اللجاج للطبرسی، ج2، ص 71

[28] . الیقین للسید بن طاووس، ص 346

[29] . التحصین للسید بن طاووس، ص 578

[30] . العدد القویة لرفع المخاوف الیومیّة لعلی بن یوسف المطهر الحلی، ص 169

[31] . نهج الإیمان لإبن جبر، ص 91

[32] . نُزهة الکرام و بستان العوام لجمال الدین المرتضی محمد بن الحسین بن الحسن الرازی، ج1 ص 187. این کتاب به زبان فارسی نگاشته شده است. نسخه­ی موجود از این کتاب در کتابخانه­­ی الکترونیکی نور موجود است.

[33] . روضة المتقین فی شرح کتاب من لا یحضره الفقیه لمحمد التقی المجلسی، ج13، ص 249

[34]  . التفسیر الصافی لفیض الکاشانیّ، ج2، ص 56

[35] . البرهان فی تفسیر القرآن للسید هاشم البحرانیّ، ج2، ص 229

[36] . غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص و العام، للسید هاشم البحرانی، ص 329

[37] . کشف المهم فی طریق خبر غدیر خم، للسید هاشم البحرانی، ص 194

[38] . بحارالأنوار لمحمد الباقر المجلسی، ج 37، ص 204